Η φιλοσοφία μπορεί να καταστεί εξαιρετικά επικίνδυνη. Ακούγεται ομολογουμένως κάπως υπερβολικός ο χαρακτηρισμός. Δεν είναι όμως μεταφορικός αλλά απολύτως κυριολεκτικός εν προκειμένω, είναι βγαλμένος καταπώς λέμε από την πραγματική ζωή. Τον περασμένο Σεπτέμβριο ένας αλλιώτικος, σχεδόν απίστευτος, καβγάς αναστάτωσε τις αστυνομικές αρχές στη ρωσική πόλη Ροστόφ, κοντά στις εκβολές του ποταμού Ντον, στο βορειοανατολικό άκρο της Μαύρης Θάλασσας. Δύο άνδρες συζητούσαν –συνοδεία αλκοόλ πιθανότατα –για το έργο και τις θεωρίες του Ιμάνουελ Καντ σ’ ένα μπακάλικο. «Ο κριτικός δρόμος είναι ο μόνος ακόμη ανοικτός» έγραφε στην καταληκτήρια πρόταση της μνημειώδους «Κριτικής του καθαρού λόγου» (1781) ο γερμανός φιλόσοφος. Η διαφωνία, ωστόσο, συμπίπτει καμιά φορά με την κακιά την ώρα. Υπάρχουν, άλλωστε, άνθρωποι που δεν χαμπαριάζουν από ορθολογικά επιχειρήματα. Δεν μάθαμε ποτέ, βεβαίως, επί ποίου ακριβώς ζητήματος διαφώνησαν οι δύο άνδρες, το μόνο που μάθαμε είναι ότι ο ένας τράβηξε όπλο –αεροβόλο ευτυχώς –και άδειασε πάνω στον συνομιλητή του κάμποσες σφαίρες –ευτυχώς πλαστικές! Ο παθιασμένος δράστης συνελήφθη και το πράγματι σπάνιο θύμα αυτής της επίθεσης μεταφέρθηκε στο νοσοκομείο –επέζησε τελικώς.
Μια ξεχωριστή αλλά προφανώς λιγότερο επίφοβη βραδιά περιμένει τους λάτρεις του φιλοσοφικού λόγου εν Αθήναις την Παρασκευή 2 Μαΐου στο πλαίσιο του προγράμματος «Ελλάς – Γαλλία, Συμμαχία 2014», το οποίο, πέραν του ότι παραπέμπει στο γνωστό σύνθημα, επικυρώνει έναν δεδομένο ιστορικό δεσμό και ανανεώνει μια πολιτισμική σχέση πνευματικής αμοιβαιότητας. «Η νύχτα της φιλοσοφίας –Ο Λόγος» («La nuit de la philosophie –le Logos») διοργανώνεται για πρώτη φορά στη χώρα μας από την Πρεσβεία της Γαλλίας και το Γαλλικό Ινστιτούτο και πραγματοποιείται στους φιλόξενους χώρους του τελευταίου επί της οδού Σίνα στο κέντρο της πρωτεύουσας. Είναι, αν μη τι άλλο, ένα «σουαρέ» διαφορετικό από τα άλλα, ένα μεγάλο φιλοσοφικό «συμβάν» πολλαπλών και παράλληλων εκδηλώσεων που αρχίζει στις 7 το απόγευμα με έναν καφέ ή ένα αναψυκτικό και τελειώνει στις 2 μετά τα μεσάνυχτα με ένα κοκτέιλ. Η πρώτη «Νύχτα της φιλοσοφίας» πραγματοποιήθηκε με αξιοσημείωτη επιτυχία από το βράδυ της 4ης ως τα ξημερώματα της 5ης Ιουνίου 2010 στην École Normale Supérieure του Παρισιού. Τον Ιούνιο του 2012 το Γαλλικό Ινστιτούτο του Λονδίνου οργάνωσε μια αντίστοιχη βραδιά («My Night with Philosophers») με τη συμμετοχή 20 γάλλων και 20 άγγλων φιλοσόφων. Ενδιαμέσως η École Normale Supérieure αφιέρωσε δύο φιλοσοφικές νύχτες στον Ζακ Λακάν (2011) και στον Ζαν-Πολ Σαρτρ (2013).
Η επόμενη «Νύχτα της φιλοσοφίας» μετά την Αθήνα αναμένεται να λάβει χώρα το φθινόπωρο στο Βερολίνο. «Ο αρχαιοελληνικός «λόγος», τον οποίο οι Λατίνοι πάσχισαν να μεταφράσουν με τους όρους ratio/oratio, δηλαδή «ορθός λόγος/ ρητορικός λόγος», αποδίδεται σήμερα στα γαλλικά με περίπου 20 διαφορετικούς όρους, που κυμαίνονται από την «αναλογία» ως τον «συλλογισμό»» ανέφερε πριν από μερικά χρόνια σε συνέντευξή της στο «Βήμα» η παλιά μας γνώριμη με την πλούσια κόμη Μπαρμπαρά Κασέν, διευθύντρια στο Εθνικό Κέντρο Επιστημονικών Ερευνών της Γαλλίας (CNRS), ειδική επί των αρχαιοελληνικών κειμένων και ειδικότερα του κινήματος των σοφιστών. «Ο ίδιος αυτός «λόγος» στα νέα ελληνικά τείνει, νομίζω, να σημαίνει «ομιλία, κουβέντα, υπόσχεση, αιτία», ενώ το νόημα της ratio έχει σχεδόν εκλείψει από την καθημερινή γλώσσα» συμπλήρωνε τότε η ίδια. Aυτή τη φορά έρχεται στην Αθήνα για να αναγνώσει το «Ελένης εγκώμιον» του Γοργία από κοινού με τη Σεσίλ Ιγγλέση-Μαργέλλου. Η διαπίστωση της γαλλίδας φιλοσόφου παραμένει επίκαιρη και αν, όπως μας προτρέπουν οι διοργανωτές, συσχετίσουμε τούτη την εντυπωσιακή πολυσημία του όρου με τη σημερινή κρίση στην Ελλάδα και στην Ευρώπη, οι συλλογισμοί μας σίγουρα θα οδηγηθούν σε πολλές και ετερόκλητες πορείες. Τη χαρτογράφηση αυτών των αλληλοσυμπληρούμενων πεδίων στοχασμού ως προς το θεμελιώδες ερώτημα του «Λόγου» πάντοτε έρχονται να διευκολύνουν οι φωνές ελλήνων και γάλλων φιλοσόφων, στοχαστών και συγγραφέων που επιχειρούν «μέσω της λογικής να αποκρυπτογραφήσουν το σκότος του πραγματικού».
Η βραδιά βασίζεται σε μια σειρά σύντομων εισηγήσεων που εναλλάσσονται, μεταξύ άλλων, με ποικίλες προβολές, αναγνώσεις λογοτεχνικών και φιλοσοφικών έργων, μελοποιημένη ποίηση και θέατρο. Η Νένα Βενετσάνου, από την πλευρά της, έχει μελοποιήσει και τραγουδά τέσσερα ποιήματα του πολυβραβευμένου Μισέλ Ντεγκί, μιας μεγάλης μορφής των γαλλικών γραμμάτων. «Τον είδα πριν από 15 χρόνια στην Αθήνα να μεταμορφώνεται σε Δία στον ίδιο χώρο» αναφέρει η ερμηνεύτρια σχετικώς. «Γλώσσα, φιλοσοφία, μυθολογία του ελληνικού χώρου συνομιλούν αδιάλειπτα με την ποίησή του, μια ποίηση πλήρη, που διαγράφει στην όψη και στην κόψη της ό,τι απελευθερώνει τη γλώσσα, καταργεί τα σύνορα στη διάνοια και διευρύνει τη διαδικασία της ποιητικής πράξης» προσθέτει η ίδια για το νέο της καλλιτεχνικό εγχείρημα που αφιερώνεται στον 84χρονο ποιητή και φιλόσοφο.
Οι συζητήσεις στρογγυλής τραπέζης και οι διαδοχικές συζητήσεις στην Αίθουσα Θεόδωρος Αγγελόπουλος προτείνουν συμπλεκόμενες οπτικές γωνίες πάνω σε τρία πολύ ενδιαφέροντα ζητήματα: τη θέση του φιλοσόφου στον σημερινό δημόσιο χώρο, τη λογοτεχνική διάσταση του φιλοσοφικού κειμένου και τον συσχετισμό μεταξύ τέχνης και στοχασμού. Στην πρώτη εξ αυτών οι ομιλητές (Αρης Στυλιανού, Γιώργος Βέλτσος, Μισέλ Ντεγκί, Αλί Μπενμακλούφ) επιχειρούν να προσδιορίσουν τον ρόλο του φιλοσόφου και να εγγράψουν τον λόγο του στη σημερινή δημόσια σφαίρα, να τον τοποθετήσουν με άλλα λόγια μπροστά στις προκλήσεις της εποχής μας. Οφείλει ο φιλόσοφος να είναι ειδήμων διαφωτίζοντας και καθοδηγώντας τον «Πρίγκιπα» ή θα πρέπει να λειτουργεί περισσότερο ως μεσολαβητής, να διευκολύνει την κατανόηση των φαινομένων του καιρού μας μέσα από την καλλιέργεια μιας συνολικότερης αντίληψης για τα πράγματα; Εκτός αυτού, ο λόγος του φιλοσόφου θέτει και ερωτήματα που έχουν να κάνουν με τον ίδιο τον χαρακτήρα του δημόσιου χώρου, την περίμετρό του και τη δημοκρατική εμβέλειά του.
Στη δεύτερη συζήτηση, στην οποία συμμετέχουν οι Παναγιώτης Πούλος, Φρανσουά Φιλίπ Σαμπό και Μαρτέν Ριέφ, με συντονιστή τον Γιάννη Πρελορέντζο, βρίσκεται στο επίκεντρο η αλληλεπίδραση μεταξύ της τέχνης και της φιλοσοφίας. Για τον Πλάτωνα, λ.χ., αυτές οι δύο ήταν ασυμβίβαστες. Για τον Καντ η τέχνη ήταν πρωτίστως ένα παιχνίδι με τις έννοιες, ενώ η φιλοσοφία δεν μπορούσε παρά να τις αντιμετωπίσει με τη δέουσα σοβαρότητα. Και η τέχνη και η φιλοσοφία, ως φορείς και σχηματοποιήσεις και αναπαραστάσεις της ανθρώπινης διάνοιας, ανέπτυξαν στενές σχέσεις μέσω των εκπροσώπων τους, σχέσεις που χαρακτηρίζονται διαχρονικά από εναλλασσόμενες φάσεις, αμοιβαιότητας αλλά και αντιπαραθέσεων. Η φιλοσοφία άλλοτε αντιμετωπίζει με κάποια αλαζονεία την τέχνη και άλλοτε την προσεγγίζει με ιδιοτέλεια, διεκδικώντας όχι μόνο έναν ρόλο δίπλα στην καλλιτεχνική πρακτική αλλά και έναν δημιουργικό λόγο εντός της τελευταίας ως συστατικό στοιχείο της. Τίθεται, επομένως, το ερώτημα: Σε ποιον βαθμό ο στοχασμός περί τέχνης (pensée de l’ art) και η τέχνη του στοχάζεσθαι (art de la pensée) διατηρούν μια σχέση αμοιβαίας επιρροής;
Στο μεταμεσονύκτιο και τελευταίο μέρος αυτών των συζητήσεων οι Μισέλ Γκερέν –τον γνωρίσαμε από δύο βιβλία του που έχουν μεταφραστεί παλαιότερα στην ελληνική γλώσσα, «Ο κύων –Σατυρικόν δράμα σε δύο μέρη» και «Τι είναι έργο;» από τις εκδόσεις της Εστίας -, Σάντρα Λοζιέ, Φαίη Ζήκα και Ελένη Φιλιππάκη, με συντονιστή τον εικαστικό καλλιτέχνη Ζάφο Ξαγοράρη, διερευνούν «μια γαλλική ιδιαιτερότητα», τη δημιουργική συγχώνευση φιλοσοφικού και λογοτεχνικού λόγου. Φαίνεται, παρά την κοινή καταγωγή τους, να υπάρχει ένας διαχωρισμός ανάμεσα στη φιλοσοφία και στη λογοτεχνία. Η πρώτη έχει το καθήκον να πει την αλήθεια και η δεύτερη σκοπό έχει να ψυχαγωγήσει και να αρέσει ακόμη και ως ψευδαίσθηση. Παρ’ όλα αυτά, η εγγύτητα των δύο αυτών λόγων, τόσο στη μορφή όσο και στο περιεχόμενο, δεν μπορεί παρά να προκαλεί τη σκέψη. Το φιλοσοφικό κείμενο, παρότι έχει ιδιαίτερους μηχανισμούς γραφής και ανάγνωσης, παρουσιάζει μια «λογοτεχνική πραγματικότητα της επιχειρηματολογίας», ενώ τα «συστατικά» των λογοτεχνικών κειμένων μπορούν να προκαλέσουν το έντονο ενδιαφέρον των φιλοσόφων, ακόμη και να τους οδηγήσουν να αναστοχασθούν τις δικές τους πρακτικές, υπενθυμίζοντάς τους το ρίζωμα της φιλοσοφίας μέσα στην ίδια τη γλώσσα και τα δικά της παιχνίδια. Ο Θεοδόσης Πελεγρίνης, εκτός από καθηγητής Φιλοσοφίας και πρύτανης του Εθνικού και Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών, ασχολείται και με το θέατρο, ως γνωστόν, και γράφει και παίζει. Παρουσιάζει εν προκειμένω ένα έργο που παραπέμπει «με έκδηλα υπαινικτικό τρόπο» στη ζωή και στη διδασκαλία του γερμανού φιλοσόφου Αρτουρ Σοπενχάουερ. Πρόκειται για τον παραληρηματικό μονόλογο ενός ρακοσυλλέκτη ο οποίος, επιστρέφοντας στο σπίτι του ύστερα από τη νυχτερινή του γύρα, διαπιστώνει ότι έχει χάσει το κλειδί της εξώπορτας. Ο ίδιος περιμένει να ξημερώσει για να καλέσει τον κλειδαρά. Από τα λεγόμενά του αποκαλύπτεται ότι ήταν γόνος πλούσιας οικογένειας που εγκατέλειψε τη θέση του υφηγητή στο πανεπιστήμιο επειδή δεν προσείλκυε αρκετούς φοιτητές στις παραδόσεις του…
Λεβινάς, Λιοτάρ και Μπέκετ
Σε περίπτωση που δεν σας προσελκύει ο θεατρικός μονόλογος για τον Σοπενχάουερ που συνέδεσε το όνομά του με την απαισιοδοξία και μίσησε όσο κανένας άλλος τον θόρυβο –έγραψε σχετικό δοκίμιο όπου υποστήριζε ότι θα έπρεπε να υπάρχει και ενδέκατη εντολή, το «Ου διακόψεις» -, στην «Αίθουσα συσκέψεων» υπάρχουν προβολές σχετικές με το έργο δύο σημαντικών φιλοσόφων και ενός μεγάλου λογοτέχνη: ένα παλαιότερο επεισόδιο της εκπομπής «Στα Μονοπάτια της σκέψης» σε σκηνοθεσία του Γιάννη Κασπίρη όπου ο συγγραφέας της «Μεταμοντέρνας κατάστασης» Ζαν-Φρανσουά Λιοτάρ μιλάει για τα προβλήματα της νεωτερικότητας και την Ελλάδα, ένα ντοκιμαντέρ υπό τον τίτλο «Levinas» που περιλαμβάνει συνεντεύξεις με ένα από τα πλέον εξέχοντα πνεύματα του εικοστού αιώνα, τον εβραϊκής καταγωγής και γεννημένο στη Λιθουανία γάλλο φιλόσοφο Εμανουέλ Λεβινάς –η Ντανιέλ Κοέν-Λεβινάς, σύζυγος του πιανίστα υιού του φιλοσόφου, και ο Σταύρος Ζουμπουλάκης σχολιάζουν το φιλμ ακολούθως -, και η ταινία «Film» του Σάμουελ Μπέκετ, «το αινιγματικό διακύβευμα μιας φιλοσοφικής απόδειξης, την οποία παρουσιάζει υπό κινηματογραφική μορφή» ο ιρλανδός δραματουργός. Πρόκειται για ένα «μάτι» (η κάμερα) που καταδιώκει ανελέητα ένα και μοναδικό πρόσωπο, μια ευφυέστατη ταινία που απαθανατίζει την τελευταία εμφάνιση του Μπάστερ Κίτον –την προλογίζει και συζητεί για αυτήν με το κοινό μετά το πέρας της προβολής ο Δημήτρις Βεργέτης. Με ατομικές ομιλίες συμμετέχουν επίσης οι –καθηγητές από διάφορους κλάδους της φιλοσοφίας ως επί το πλείστον –Γιώργος Αραμπατζής, Βίκυ Καραβάκου, Ντιμίτρι Ελ Μιρ, Βαγγέλης Μπιτσώρης, Ευστάθιος Βέλτσος, Βούλα Τσούνα, Γιώργος Ξηροπαΐδης, Ζαν-Μπατίστ Γκουρινά, Φρεντερίκ Πουγιόντ, Βάσω Κιντή, Ελιζαμπέτ Ριγκάλ, Σωκράτης Δεληβογιατζής, Γεράσιμος Βώκος, Μαρτίν ντε Γκοντεμάρ, Γιώργος Φαράκλας, Στέλιος Βιρβιδάκης και Βύρων Καλδής.
Σε περίπτωση που δεν σας προσελκύει ο θεατρικός μονόλογος για τον Σοπενχάουερ που συνέδεσε το όνομά του με την απαισιοδοξία και μίσησε όσο κανένας άλλος τον θόρυβο –έγραψε σχετικό δοκίμιο όπου υποστήριζε ότι θα έπρεπε να υπάρχει και ενδέκατη εντολή, το «Ου διακόψεις» -, στην «Αίθουσα συσκέψεων» υπάρχουν προβολές σχετικές με το έργο δύο σημαντικών φιλοσόφων και ενός μεγάλου λογοτέχνη: ένα παλαιότερο επεισόδιο της εκπομπής «Στα Μονοπάτια της σκέψης» σε σκηνοθεσία του Γιάννη Κασπίρη όπου ο συγγραφέας της «Μεταμοντέρνας κατάστασης» Ζαν-Φρανσουά Λιοτάρ μιλάει για τα προβλήματα της νεωτερικότητας και την Ελλάδα, ένα ντοκιμαντέρ υπό τον τίτλο «Levinas» που περιλαμβάνει συνεντεύξεις με ένα από τα πλέον εξέχοντα πνεύματα του εικοστού αιώνα, τον εβραϊκής καταγωγής και γεννημένο στη Λιθουανία γάλλο φιλόσοφο Εμανουέλ Λεβινάς –η Ντανιέλ Κοέν-Λεβινάς, σύζυγος του πιανίστα υιού του φιλοσόφου, και ο Σταύρος Ζουμπουλάκης σχολιάζουν το φιλμ ακολούθως -, και η ταινία «Film» του Σάμουελ Μπέκετ, «το αινιγματικό διακύβευμα μιας φιλοσοφικής απόδειξης, την οποία παρουσιάζει υπό κινηματογραφική μορφή» ο ιρλανδός δραματουργός. Πρόκειται για ένα «μάτι» (η κάμερα) που καταδιώκει ανελέητα ένα και μοναδικό πρόσωπο, μια ευφυέστατη ταινία που απαθανατίζει την τελευταία εμφάνιση του Μπάστερ Κίτον –την προλογίζει και συζητεί για αυτήν με το κοινό μετά το πέρας της προβολής ο Δημήτρις Βεργέτης. Με ατομικές ομιλίες συμμετέχουν επίσης οι –καθηγητές από διάφορους κλάδους της φιλοσοφίας ως επί το πλείστον –Γιώργος Αραμπατζής, Βίκυ Καραβάκου, Ντιμίτρι Ελ Μιρ, Βαγγέλης Μπιτσώρης, Ευστάθιος Βέλτσος, Βούλα Τσούνα, Γιώργος Ξηροπαΐδης, Ζαν-Μπατίστ Γκουρινά, Φρεντερίκ Πουγιόντ, Βάσω Κιντή, Ελιζαμπέτ Ριγκάλ, Σωκράτης Δεληβογιατζής, Γεράσιμος Βώκος, Μαρτίν ντε Γκοντεμάρ, Γιώργος Φαράκλας, Στέλιος Βιρβιδάκης και Βύρων Καλδής.
πότε & πού:
«Η νύχτα της φιλοσοφίας – Ο Λόγος» («La nuit de la philosophie – le Logos»), Παρασκευή 2 Μαΐου, στο Γαλλικό Ινστιτούτο της Αθήνας (Σίνα 31). Από τις 7 το απόγευμα ως τις 2 μετά τα μεσάνυχτα. Είσοδος ελεύθερη και ταυτόχρονη μετάφραση σε όλες τις παράλληλες εκδηλώσεις (προσφέρονται στο κοινό καφές, αναψυκτικά και κοκτέιλ). Περισσότερες πληροφορίες: www.ifg.gr
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
