Στις 11 Φεβρουαρίου 1959 οι πρωθυπουργοί της Ελλάδος Κωνσταντίνος Καραμανλής και της Τουρκίας Αντνάν Μεντερές θα υπογράψουν στη Ζυρίχη, έπειτα από σκληρές διαπραγματεύσεις μιας εβδομάδος, τέσσερα πρωτόκολλα για την επίλυση του Κυπριακού με βάση τη συγκρότηση ανεξάρτητου κράτους. Οι συμφωνίες αυτές θα αποτελέσουν τη βάση για την «τελική λύση» με τη Συμφωνία του Λονδίνου (19 Φεβρουαρίου 1959). Θα τη συνυπογράψουν ο πρωθυπουργός της Αγγλίας Χάρολντ Μακ Μίλαν, ο Αρχιεπίσκοπος Κύπρου Μακάριος και ο ηγέτης των Τουρκοκυπρίων Φαζίλ Κιουτσούκ, επισημοποιώντας τη συγκυριαρχία των δύο κοινοτήτων.
Το ίδιο βράδυ της επιστροφής του από τη Ζυρίχη ο Καραμανλής θα καλέσει στο σπίτι του, στην οδό Καρνεάδου, τον Μακάριο, ο οποίος είχε έλθει στην Αθήνα αναμένοντας τα αποτελέσματα. Ο Μακάριος θα συμφωνήσει και θα συντάξει ανακοίνωση με ευχαριστίες προς τον έλληνα πρωθυπουργό. Στο Λονδίνο όμως θα «παίξει παιχνίδι». Ως την τελευταία στιγμή έλεγε ότι διαφωνεί και δεν πρόκειται να υπογράψει, επικαλούμενος «λόγους συνείδησης». Η αλήθεια είναι ότι ήταν αποφασισμένος να υπογράψει αλλά ήθελε να εμφανισθεί ότι «υπέκυψε σε πιέσεις»…
Δεν είναι εύκολο να ξεχάσει τον όρκο που είχε δώσει στις 16 Οκτωβρίου 1950 κα τά την ενθρόνισή του στον αρχιεπισκοπικό θρόνο της Κύπρου: «Πάση δυνάμει και πάση θυσία θα συνεχίσω μετά του φιλοπάτριδος ελληνικού κυπριακού λαού τον εθνικόν αγώνα, βαδίζων επί αδιαλλάκτου προς τον Κυρίαρχον ενωτικής γραμμής, ουδέν έτερον επιδιώκων ειμή μόνον την ένωσιν μετά της Ελληνικής Μητρός. Απαράδεκτος θα είναι οιαδήποτε προσφορά Συντάγματος ή άλλη νόθος λύσις του εθνικού ημών ζητήματος». Είχε προηγηθεί (15 Ιανουαρίου 1950) δημοψήφισμα στο οποίο το 95,7% του ελληνικού πληθυσμού τάχθηκε υπέρ της Ενωσης.
Τα γεγονότα όμως από το 1950 ως το 1959 θα οδηγήσουν αναπόφευκτα στο «μόρφωμα» του «ανεξάρτητου κράτους», στον «ενταφιασμό» της Ενωσης και στη «ριζοβολία» της διχοτόμησης. Πριν από τη σύντομη αναφορά σε αυτά τα γεγονότα, υπενθύμιση της προϊστορίας…
Η απαρχή του Εθνικού Διχασμού
Το 1878 ο Σουλτάνος, για να αποκτήσει την εύνοια της Αγγλίας, της παραχωρεί την κατοχή και τη διοίκηση της Κύπρου. Το 1914 η Αγγλία προχωρεί στην επίσημη προσάρτηση στην Αυτοκρατορία της. Το 1915 η Ελλάδα χάνει τη μοναδική ευκαιρία να αποκτήσει την κυριαρχία της νήσου. Ηταν η απαρχή του Εθνικού Διχασμού. Ο Ελευθέριος Βενιζέλος είχε παραιτηθεί, διότι ο τότε βασιλιάς Κωνσταντίνος απέρριψε την πρότασή του για συμ μετοχή της χώρας στον πόλεμο στο πλευρό της τριμερούς συμμαχίας Αγγλίας, Γαλλίας, Ρωσίας. Ο γερμανοτραφής βασιλιάς και το στρατιωτικό επιτελείο (Ιωάννης Μεταξάς και Βίκτωρ Δούσμανης) αλληθώριζαν προς τον γερμανο-αυστριακό άξονα. Διάδοχος του Βενιζέλου, ο Αλ. Ζαΐμης. Η Αγγλία προσφέρει την Κύπρο με αντάλλαγμα τη συμμετοχή της Ελλάδος στον πόλεμο. Η προσφορά απορρίπτεται!
Μετά το δημοψήφισμα του 1950 αρχίζει η πίεση προς την κυβέρνηση των Αθηνών για προσφυγή στον ΟΗΕ, στον οποίο κατατίθενται και οι τόμοι του δημοψηφίσματος. Στην Αθήνα συγκροτείται Επιτροπή Αγώνα για την Ενωση και οργανώνει την πρώτη συγκέντρωση στο Στάδιο. Η Ελλάδα προσπαθεί, την εποχή εκείνη, να επουλώσει τις πληγές του εμφυλίου πολέμου, που είχαν προστεθεί σε εκείνες της ιταλικής και γερμανικής κατοχής. Οι πρωθυπουργοί Σοφ. Βενιζέλος (1951) και Ν. Πλαστήρας (1952) εξηγούν ότι οι συνθήκες δεν είναι ευνοϊκές για την ανακίνηση ζητήματος αυτοδιάθεσης της Κύπρου. Χαρακτηριστική η απάντηση του Πλαστήρα στον Μακάριο: «Ακουσε, Μακαριώτατε. Εάν ερχόσουν εις την πτωχικήν μου καλύβην και μου ζητούσες να πάω να πολεμήσω για την Κύπρον, θα το έκαμνα ευχαρίστως, διότι είμαι στρατιώτης. Αλλά έρχεσαι εις το γραφείον του πρωθυπουργού της Ελλάδος να μου ζητάς να κάψω την Ελλάδα, χωρίς να ημπορώ να ωφελήσω την Κύπρον. Κάθησε λοιπόν ήσυχα».
Το 1954 ο τότε πρωθυπουργός Παπάγος θα υιοθετήσει το αίτημα και θα κατατεθεί στον ΟΗΕ η πρώτη προσφυγή, η οποία και απορρίπτεται. Ο Μακάριος θα δώσει (28 Αυγούστου 1954) νέο όρκο, στη Φενερωμένη, ότι μένει πιστός μέχρι θανάτου στο αίτημα της Ενωσης. Την 1η Απριλίου 1955 αρχίζει ο ένοπλος αγώνας της ΕΟΚΑ με αρχηγό τον Γεώργιο Γρίβα (με το ψευδώνυμο Διγενής). Και δεύτερη άκαρπη προσφυγή στον ΟΗΕ.
Οι Αγγλοι καραδοκούν και κτυπούν με την «πατροπαράδοτη» δολιότητα. Συγκαλούν στο Λονδίνο τριμερή διάσκεψη, στην οποία καλούν την Ελλάδα και την Τουρκία, η οποία με τη Συνθήκη της Λωζάννης είχε παραιτηθεί «παντός δικαιώματος» στην Κύπρο! Στην Ελλάδα έχει πεθάνει ο Παπάγος. Κυβερνούσαν οι δύο αντιπρόεδροι Π. Κανελλόπουλος και Στ. Στεφανόπουλος. Πέφτουν στην «παγίδα» και αποδέχονται την πρόσκληση. Επίσημα, πλέον, η Ελλάδα αναγνωρίζει στην Τουρκία τα δικαιώματα που η ίδια είχε αποποιηθεί! Η διάσκεψη ναυαγεί και η Τουρκία εκδικείται με τις γνωστές βιαιότητες εναντίον των Ελλήνων στην Κωνσταντινούπολη και στη Σμύρνη (6- 7 Σεπτεμβρίου 1955).
Προς το τέλος του 1955 η Αγγλία επιχειρεί συμβιβαστική λύση με τον Μακάριο με βάση το Σχέδιο Χάρντινγκ: αυτοκυβέρνηση τώρα- αυτοδιάθεση κάποτε αργότερα. Ηταν η μοναδική χαμένη ευκαιρία. Η Αγγλία αναγνώριζε ως μόνο εκπρόσωπο του συνόλου του κυπριακού λαού τον Μα κάριο, απέκλεισε την Τουρκία και τους Τουρκοκυπρίους και εγκατέλειψε το περίφημο «ποτέ στην αυτοδιάθεση». Ο ίδιος ο Μακάριος είχε χαρακτηρίσει το σχέδιο «ως βάση καλό»… Επεκράτησαν, όμως, οι αδιάλλακτοι στην Ελλάδα και στην Κύπρο. Οι συνομιλίες διακόπηκαν και οι Αγγλοι εξόρισαν τον Μακάριο στις Σεϋχέλλες.
Ο αγώνας της ΕΟΚΑ θα συνεχισθεί και οι Αγγλοι θα αντιδράσουν με βιαιότητα. Πρώτα θύματα ο Καραολής και ο Δημητρίου, που θα οδηγηθούν στην αγχόνη. Θα ακολουθήσει ο μαρτυρικός θάνατος του Γρηγόρη Αυξεντίου. Και τρίτη προσφυγή στον ΟΗΕ και αντιπροσφυγή της Αγγλίας. Ο ΟΗΕ συνιστά διαπραγματεύσεις για «ειρηνική, δικαία και δημοκρατική» λύση.
Η νεαρά Δημοκρατία «πέφτει»
Τον Μάρτιο του 1957 απελευθερώνεται ο Μακάριος. Υποδοχή ήρωα από χιλιάδες λαού στην Αθήνα. Η Αγγλία επανέρχεται με το Σχέδιο Μακ Μίλαν, το οποίο προβλέπει οιονεί συγκυριαρχία Αγγλίας- Ελλάδος και Τουρκίας. Στην Κύπρο ο αγώνας της ΕΟΚΑ διεξάγεται με μεγάλες δυσκολίες. Ο νέος κυβερνήτης, ο σερ Χιου Φουτ, είναι «ασυναγώνιστος» σε σκληρότητα. Οσο προχωρεί το 1958 ο απελευθερωτικός αγώνας φθίνει. Ο Μακάριος συμβιβάζεται, πλέον, με τη λύση της ανεξαρτησίας και τη συγκυριαρχία με τους Τουρκοκυπρίους.
Αυτή είναι η προϊστορία των συμφω νιών Ζυρίχης και Λονδίνου. Με την επιστροφή του από την αγγλική πρωτεύουσα ο Καραμανλής θα υποστεί δριμύτατη κριτική της αντιπολίτευσης, κάποιοι θα μιλήσουν και για «προδοσία». Ο Μακάριος θα επιστρέψει στην Κύπρο, όπου θα τον υποδεχθούν με τιμές ήρωα χιλιάδες λαού. Στις 13 Δεκεμβρίου 1959 θα εκλεγεί πρώτος πρόεδρος της Κυπριακής Δημοκρατίας με το 67% των ψήφων. Υστερα από τέσσερα χρόνια η νεαρά Δημοκρατία θα «τιναχθεί στον αέρα». Γεγονός είναι ότι η εφαρμογή της δεν ήταν εύκολη λόγω του βέτο του τουρκοκύπριου αντιπροέδρου. Ο Μακάριος στέλνει (Νοέμβριος 1963) στον Κιουτσούκ υπόμνημα και ζητεί αναθεώρηση του Συντάγματος σε 13 σημεία. Οι Τουρκοκύπριοι αντιδρούν με βίαια επεισόδια. Οι συγκρούσεις γενικεύονται. Απειλείται ελληνοτουρκικός πόλεμος. Παρεμβαίνει ο ΟΗΕ και εγκαθιστά την «πράσινη γραμμή» ανάμεσα στις δύο κοινότητες. Είναι το «θεμέλιο» της διχοτόμησης.
Στις 15 Ιουλίου 1974 η χούντα των Αθηνών, σε συνεργασία με τη CΙΑ, οργανώνει το πραξικόπημα για να «απαλλαγούν» από τον «γενειοφόρο Κάστρο της Μεσογείου»… Ο Μακάριος διασώζεται, αλλά η Βόρειος Κύπρος καταλαμβάνεται από τα τουρκικά στρατεύματα και αυτοανακηρύσσεται «κράτος»… Σήμερα, πενήντα χρόνια μετά την ανεξαρτησία, η Κύπρος, μέλος πλέον της Ευρωπαϊκής Ενωσης, αναζητεί λύση για «επανένωση»!
