Παγκόσμια ημέρα των ζώων σήμερα και πρόσφατα θλιβερά περιστατικά έχουν αναζωπυρώσει τη συζήτηση για την κακοποίηση των ζώων, ιδιαίτερα καθ΄ ότι συνοδεύτηκαν από την άνευ προηγουμένου δημοσιότητα που προσφέρει το Διαδίκτυο. Ενα από αυτά ήταν μια επίδειξη ενός νεαρού φαντάρου, ο οποίος δελέασε ένα γατάκι να τον πλησιάσει προσφέροντάς του φαγητό και στη συνέχεια το κλώτσησε βίαια. Το βίντεο με το κατόρθωμά του το ανέβασε στο Facebook, ενώ είναι ακόμη διαθέσιμο στο ΥouΤube, ξεσηκώνοντας φυσικά θύελλα οργισμένων αντιδράσεων από φιλόζωους. Λίγες ημέρες αργότερα ένας άλλος νεαρός εμφάνισε και αυτός στο Facebook φωτογραφίες όπου φαινόταν να έχει κόψει τα αφτιά ενός σκύλου με μαχαίρι ή ψαλίδι.
Το γεγονός ότι και οι δύο θέλησαν να διεκδικήσουν εύσημα για τους βασανισμούς αναρτώντας τα τεκμήρια στο Διαδίκτυο υποδεικνύει ίσως συμπεριφορές πολύ πιο ειδεχθείς από την απλή βλακεία. Και αν μπαίνει κανείς στον πειρασμό να πιστέψει ότι πρόκειται για δύο μεμονωμένα περιστατικά, ας το ξανασκεφτεί. Εστω και αν είναι αλήθεια ότι η κακοποίηση των ζώων ήταν πάντα υπαρκτή, απλώς τώρα δημοσιοποιείται περισσότερο, η εμφάνιση μιας τάσης για επίδειξη και εμπορία των τεκμηρίων από τέτοιες πράξεις είναι μάλλον σχετικά νέο φαινόμενο. Εικόνες και βίντεο από σκυλομαχίες διακινούνται ευρέως, ενώ μια νέα μόδα με το όνομα «crush videos» έχει αρχίσει να προκαλεί ανησυχία: πρόκειται για σύντομα φιλμάκια όπου γυναίκες με ψηλοτάκουνα παπούτσια πατούν, βασανίζουν και σκοτώνουν μικρά ζώα. Φαίνεται ότι η αγορά για τέτοιου είδους υλικό ολοένα διευρύνεται.
Οι περισσότερες χώρες, συμπεριλαμβανομένης της Ελλάδας, έχουν νόμους που απαγορεύουν την κακοποίηση των ζώων. Η εμπορία απεικονίσεων της κακοποίησης, ωστόσο, είναι ένα πολύ πιο περίπλοκο ζήτημα, όπως φαίνεται και από μια υπόθεση εμπορίας βίντεο με σκυλομαχίες που έχει φτάσει στο Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ και έχει προκαλέσει μια μάλλον απρόσμενη διαμάχη. Πρόκειται για την υπόθεση του Ρόμπερτ Στίβενς, ο οποίος είχε καταδικαστεί σε 37 μήνες φυλάκισης βάσει του ομοσπονδιακού νόμου των ΗΠΑ, ο οποίος δεν απαγορεύει μόνο την κακοποίηση ζώων αλλά και την εμπορία απεικονίσεων κακοποίησης ζώων. Το σκεπτικό είναι προφανές: η διακίνηση εικόνων τέτοιου είδους δυσχεραίνει την αντιμετώπιση φαινομένων κακοποίησης, ενώ η εμπορία μπορεί ακόμη και να την ενθαρρύνει. Το Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ θα συνεδριάσει για την υπόθεση την Τρίτη 6 Οκτωβρίου.
Στο μεταξύ, ωστόσο, αιτήματα για την αναίρεση της ποινής έχουν ήδη κατατεθεί στο δικαστήριο από έναν κλάδο που μάλλον αγαπά να μας θυμίζει ότι τα πράγματα είναι πολύ πιο περίπλοκα από όσο φανταζόμαστε. Εκστρατεία όχι ακριβώς για την υπεράσπιση του Ρόμπερτ Στίβενς αλλά για την κατάργηση της απαγόρευσης των απεικονίσεων έχει ξεκινήσει η CΑΑ (College Αrt Αssociation), ένας συνασπισμός πολιτιστικών φορέων και καλλιτεχνών που αριθμεί ως μέλη του πάνω από 2.000 ιδρύματα, μεταξύ των οποίων μουσεία και σχολές καλών τεχνών, καθώς και πάνω από 14.000
καλλιτέχνες, ιστορικούς τέχνης, επιμελητές κ.ά.
Είναι γνωστό το τι έχει υπόψη της η CΑΑ. Ας θυμηθούμε το σκάνδαλο που είχε προκαλέσει η εικόνα του φόνου διαφόρων ζώων με σφυρί σε μια φάρμα στο Μεξικό, τον οποίο είχε κινηματογραφήσει ο γαλλοαλγερινός καλλιτέχνης Αντέλ Αμπντεσεμέντ. Το Ινστιτούτο Τεχνών του Σαν Φρανσίσκο ακύρωσε έκθεση με τα έργα αυτά, τα οποία τιτλοφορούνται «Μη με εμπιστεύεσαι», λίγο προτού εγκαινιαστεί, τον Μάρτιο του 2008, έπειτα από διαμαρτυρίες φιλοζωικών οργανώσεων. Λίγο αργότερα παρόμοια προβλήματα αντιμετώπισε το Ιδρυμα Σαντρέτο Ρε Ρεμπαουντένγκο του Τορίνο, το οποίο ωστόσο τα εξέθεσε, αντιστεκόμενο σε σφοδρές
πιέσεις και διάφορες απειλές, μεταξύ των οποίων και αυτή ενός ανώνυμου οικολόγου που δήλωσε ότι «θα προτιμούσε να δει να βιάζονται έξι γυναίκες παρά να σφάζονται έξι ζώα».
Τα παραδείγματα, φυσικά, δεν τελειώνουν εκεί. Καλλιτέχνες όπως ο Μάρκο Εβαρίστι ή οι Οντρεϊ Μπρόντι και Κρίστοφερ Πετάου έχουν πλειστάκις προκαλέσει αντιδράσεις με ανάλογα έργα, ενώ ποιος δεν θυμάται τον- ανεπιβεβαίωτο- θάνατο του σκυλιού στο περιβόητο έργο του Γκιγέρμο Βάργκας Αμπακούκ «Είσαι ό,τι διαβάζεις»; Ο διάσημος βέλγος καλλιτέχνης Βιμ Ντελβουά εδώ και χρόνια διατηρεί μια φάρμα με γουρούνια στην Κίνα. Τα εκτρέφει με μεγάλη φροντίδα και ζωγραφίζει επάνω τους με τατουάζ. Πολλοί αγοραστές επιλέγουν να αφήσουν το «έργο τους» να μεγαλώσει στη φάρμα, ενώ άλλοι ζητούν να σφαχτεί το γουρούνι τους ώστε να κορνιζαριστεί το δέρμα του. Ο ίδιος ο Ντελβουά ενίοτε παρουσιάζει τα ζωγραφισμένα γουρούνια βαλσαμωμένα, ως γλυπτά, ενώ οι τιμές των γουρουνιών αγγίζουν τις 160.000 δολάρια.
Βέβαια, ο αμερικανικός νόμος που απαγορεύει τις απεικονίσεις κακοποίησης ζώων περιλαμβάνει την εξαίρεση «εκτός αν διαθέτουν σοβαρή αξία, συμπεριλαμβανομένης καλλιτεχνικής αξίας». Αλλά, όπως σωστά επισημαίνει η CΑΑ, είναι μάλλον δύσκολο να υποθέσει κανείς ότι το «κοινό», είτε γενικώς ως «κοινή γνώμη» είτε ειδικώς ως ένορκοι στο δικαστήριο, θα μπορούσε να δει «σοβαρή αξία» σε έργα όπως του Αμπντεσεμέντ ή του Ντελβουά. Πέραν του προφανούς παραλογισμού να επιτρέπονται απεικονίσεις κακοποίησης ανθρώπων αλλά όχι ζώων, τον οποίο μια υπολογίσιμη μερίδα της «κοινής γνώμης» βρίσκει αποδεκτό, με τον ίδιο τρόπο που ανατριχιάζει σε μια ταινία όταν σκοτώνεται ένα σκυλάκι αλλά όχι όταν ακρωτηριάζονται είκοσι άνθρωποι, η αλήθεια είναι ότι συχνά η πολύ δικαιολογημένη οργή απέναντι στην κακοποίηση των ζώων μεταστρέφεται σε αντιδράσεις ασύλληπτης δυσαναλογίας και υπερβολής, σαν τον ανωτέρω οικολόγο που θα προτιμούσε να δει να βιάζονται έξι γυναίκες, ή σαν αυτές οι οποίες φτάνουν να παρομοιάζουν τον Αμπντεσεμέντ με «ναζιστή που, όπως και αυτοί, απλώς ακολουθεί διαταγές». Περιττό, επίσης, να αναφέρει κανείς ένα από τα πλέον διαπιστωμένα φαινόμενα στην ιστορία της τέχνης, ότι δηλαδή τα κριτήρια του «κοινού»- όποιο και αν είναι αυτόδεν είναι πάντοτε ενδεικτικά της θέσης που επιφυλάσσει η ιστορία για ένα δημιούργημα και σε καμία περίπτωση μια τέτοια «δημοκρατικότητα» δεν θα έπρεπε να διαθέτει αποφασιστική δύναμη σε σχέση με τη δημιουργία ή μη των έργων τέχνης.
Από την άλλη, ο αντίλογος δεν στερείται λογικής: Γιατί πρέπει οι καλλιτέχνες να φτιάχνουν τέτοια έργα; Δεν μπορούν απλώς να αποφεύγουν τέτοιες κακοτοπιές; Δεν έχει μεγαλύτερη σημασία να προστατεύονται τα ζώα από την όποια επιβάρυνση μπορεί να σημαίνει η εμπορία απεικονίσεων της κακοποίησής τους, από τη δυνατότητά μας να βλέπουμε τέτοιες απεικονίσεις με «σοβαρή αξία»;
Με μια λέξη: Οχι. Οι λόγοι είναι πολλοί, αλλά ο κυριότερος που προβάλλεται ως επιχείρημα από την CΑΑ, η περίφημη «ελευθερία της έκφρασης», δεν είναι ο πιο σημαντικός. Και αυτό γιατί είναι πολύ δύσκολο να αντιτάξεις στην επέλαση απαγορεύσεων, που αποτελεί ένα από τα βασικά χαρακτηριστικά των σύγχρονων φιλελεύθερων δημοκρατιών, το δικαίωμα κάποιου να «εκφραστεί», όταν μπορεί να τεκμηριωθεί ότι η «έκφραση» ενδέχεται να οδηγήσει σε σοβαρές βλάβες.
Ο σημαντικότερος λόγος είναι η δυνατότητα της γλώσσας να αυτοανατρέπεται – κάτι που δεν έχει να κάνει μόνο με την τέχνη. Μια αναπαράσταση, εικαστική, λεκτική ή άλλη, κοινώς οποιοδήποτε είδος λόγου, λειτουργεί με πολύ διαφορετικό τρόπο ανάλογα με το πλαίσιο στο οποίο αναγιγνώσκεται. Καλό παράδειγμα είναι οι συγκρούσεις για το λεγόμενο hate speech, οι οποίες κατά τη δεκαετία του 1990 γεννήθηκαν από τις νομοθετικές προσπάθειες σε διάφορες χώρες να απαγορευθεί η ρητορική μίσους κατά μειονοτήτων, φυλετικών, σεξουαλικών κ.ά. Στο πλαίσιο ωστόσο της υποκουλτούρας διαφόρων κοινοτήτων μαύρων στις ΗΠΑ, η απαξιωτική- και νομικά απαγορευμένη- λέξη «nigger» προσέλαβε ολωσδιόλου άλλη λειτουργία: για τους μαύρους που την οικειοποιήθηκαν ήταν δήλωση συνείδησης ταυτότητας και φορέας χειραφέτησης, ενδυνάμωσης στο πλαίσιο της ευρύτερης κοινότητας η οποία τους απαξιώνει. Το ίδιο θα μπορούσε να διαπιστώσει κανείς και στη χρήση απεικονίσεων με σφαγμένες φάλαινες στην εκστρατεία κατά της φαλαινοθηρίας: το εργαλείο του ακτιβισμού προκύπτει από τη δυνατότητα της εικόνας να λειτουργήσει ανατρεπτικά. Ποιος αισθάνεται ότι τέτοιες εικόνες προάγουν ή ενθαρρύνουν τη φαλαινοθηρία;
Το έργο τέχνης δύναται να χρησιμοποιήσει μια εικόνα με συγκρίσιμο, αν και ακόμη πιο ισχυρό, τρόπο: δεν υπάρχουν πολλές πιο συγκλονιστικές ματιές όχι μόνο στην κακοποίηση αλλά γενικότερα στη βία από το περίφημο βίντεο του Αντέλ Αμπντεσεμέντ. Ενας νόμος που το απαγορεύει δεν περιορίζει απλώς την ελευθερία της έκφρασης αλλά θεσμίζει ως γενικό κανόνα την άγνοια για τη λειτουργία της γλώσσας και, κατ΄ επέκταση, του ανθρώπινου πολιτισμού, η οποία μπορεί να είναι αναπόφευκτα αποδεκτή ως χαρακτηριστικό της «κοινής γνώμης», είναι όμως απαράδεκτη ως επίσημη, νομική ρύθμιση μιας κοινωνίας.
