Υπάρχουν πολυθρύλητα τοπία στην ιστορία της τέχνης που δεν είναι καθόλου τοπία. Ή μάλλον, για να μη γινόμαστε ευθύς αμέσως κρυπτικοί, που δεν ανήκουν στο είδος της τοπιογραφίας. Το ασύμμετρο φόντο της Τζιοκόντας, λόγου χάρη, η «Καταιγίδα» του Τζιορτζιόνε, με τη γυναικεία φιγούρα και τον στρατιώτη στο ύπαιθρο καθώς τον ουρανό σκίζει μια αστραπή, ή ο «Αγιο Φραγκίσκος σε έκσταση» του Τζιοβάνι Μπελίνι, το εκπληκτικό έργο της Συλλογής Φρικ της Νέας Υόρκης. Ολα τοπία. Ολα και κανένα.

Οχι, δεν είναι η παρουσία προσώπων ή σκηνών δράσης μέσα σε ένα «φυσικό» σκηνικό που τα διαφοροποιεί- μια πρακτική που εγκαθιδρύεται και γενικεύεται στην ευρωπαϊκή ζωγραφική από τον 15ο αιώνα- αλλά περισσότερο ότι το είδος της τοπιογραφίας αποτελεί κάτι πολύ συγκεκριμένο, έστω και αν οι ζωγράφοι χρησιμοποιούσαν επί αιώνες τοπία στις συνθέσεις τους. Λίγοι γνωρίζουν, ας πούμε, ότι στη συντριπτική τους πλειονότητα τα ιταλικά ή τα φλαμανδικά τοπία, και όχι μόνο, από τις απαρχές της Αναγέννησης ως τον 19ο αιώνα, είναι φτιαγμένα στο εργαστήριο του καλλιτέχνη, από προσχέδια δικά του ή άλλων, από συνθέσεις-«συνταγές», θα έλεγε κανείς. Ακόμη και αν έχουν υπάρξει προγενέστερα παραδείγματα καλλιτεχνών που «μελετούσαν» από τη φύση, η ιδέα της συγκατοίκησης του καλλιτέχνη με το

2 Κώστας Τσόκλης, Οδός Αξιού 15, 140 x 170 εκ.

φυσικό τοπίο- και βεβαίως η στερεότυπη εικόνα του ζωγράφου που περπατά με το καβαλέτο στην πλάτη για να φθάσει στο σημείο όπου, από την ανατολή ως τη δύση του ηλίου, παλεύει τόσο με τα χρώματα όσο και με τα στοιχεία της φύσης- είναι νεότερη. Υπάρχουν βεβαίως εξαιρέσεις και τα πράγματα αλλάζουν πάντα ανάλογα με το ποια τεχνοϊστορική αφήγηση παρακολουθεί κανείς ή με το ποιο είναι το σημείο πολιτισμικής θέασης από το οποίο ομιλεί. Μπορεί ασφαλώς ορισμένοι από τους σπουδαιότερους ιστορικούς της τέχνης, όπως ο Τζον Ράσκιν και ο Κένεθ Κλαρκ, να θεωρούν την τοπιογραφία τη μεγάλη εικαστική ανανέωση του 19ου αιώνα, όμως στη δυτική τέχνη παρατηρούνται απεικονίσεις τοπίων στις νωπογραφίες της Πομπηίας, ενώ η παράδοση «καθαρού» τοπίου στην κινεζική ζωγραφική με μελάνι χάνεται στο βάθος της Ιστορίας. Σύμφωνα με τον Κλαρκ, η εγκαθίδρυση της τοπιογραφίας ως διακριτού είδους στη δυτική ζωγραφική, τον 19ο αιώνα, συνδέεται με συγκεκριμένες αναδυόμενες αντιλήψεις, όπως η προτίμηση σε περιγραφικά σύμβολα, η δημιουργία φανταστικών αφηγήσεων που καταπραΰνουν τον φόβο για τα φυσικά φαινόμενα ή η πίστη σε μια «Χρυσή Εποχή» αρμονίας και τάξης, όπου ο άνθρωπος συγκατοικούσε αρμονικά με τη φύση και η οποία- το σημαντικότερο!- θα μπορούσε να ανακτηθεί. Αυτά είναι, μάλλον, τα συμβολιστικά και ρομαντικά νήματα που διέπουν τη νεότερη τοπιογραφία, υπάρχουν όμως συνδέσεις και με άλλες αντιλήψεις: ο Κλαρκ εντοπίζει, ας

3 Γιώργος Σικελιώτης, Κύθηρα, 100 x 120 εκ., Ακρυλικό σε μουσαμά

πούμε, την ενίσχυση της περιέργειας για τις φυσικές διεργασίες και βλέπουμε έτσι πώς η τοπιογραφία συνδέεται και με το κληροδότημα του Διαφωτισμού, την αναζήτηση κανόνων, την ανάγκη συστηματικής περιγραφής της εμπειρίας και, εν τέλει, τον ορθολογισμό και την επιστήμη. Και- με αναμενόμενο και ταυτοχρόνως παράδοξο τρόπο- οι καρποί αυτής της πιο στενής παρατήρησης μοιάζουν συχνά λιγότερο «πραγματικοί» απ΄ ό,τι αυτοί των κατεστημένων πεποιθήσεων, των «έτοιμων» τρόπων να βλέπει κανείς: ένα τοπίο-φόντο του Μπελίνι, καμωμένο με εκπληκτική δεξιότητα στο εργαστήριο, μοιάζει αφάνταστα πιο «ρεαλιστικό» από ένα εξαντλητικά παρατηρημένο τοπίο του Πολ Σεζάν, με τις αλλεπάλληλες, ανελέητες χρωματικές εναλλαγές και τη «ρευστή» ατμόσφαιρα.

Παράδοση στην τοπιογραφία υπάρχει φυσικά και στην ελληνική ζωγραφική και, τούτη την εβδομάδα στην Αθήνα, εμφανίζεται και μια καλή ευκαιρία να την εξετάσει κανείς και να την απολαύσει: πρόκειται για την έκθεση με τίτλο «Η νεοελληνική τοπιογραφία από τον 18ο ως τον 21ο αιώνα. Οραμα, εμπειρία και ανάπλαση του χώ ρου», την οποία έχει επιμεληθεί ο Χάρης Καμπουρίδης στο Ιδρυμα Β. και Μ. Θεοχαράκη, με έργα καλλιτεχνών όπως ο Κωνσταντίνος Βολανάκης, ο Σπύρος Παπαλουκάς, ο Μιχαήλ Οικονόμου, ο Γιώργος Σικελιώτης, αλλά και ο Αλέκος Φασιανός, ο Κώστας Τσόκλης και πολλοί ακόμη. Ελισσόμενες με αρκετή ελευθερία ανάμεσα στους πιο συγκεκριμένους ιστορικούς ορισμούς

4 Σπύρος Παπαλουκάς, Σπίτια σε πλαγιά.Καμένο Χωριό (1925), Λάδι σε χαρτόνι, 49 x 59 εκ., Ιδιωτική Συλλογή

της τοπιογραφίας, οι επιλογές της έκθεσης συγκροτούν ένα πανόραμα των τάσεων του είδους στο ελληνικό πεδίο- ισχυρότερο, ασφαλώς, όταν το είδος ακμάζει, ως τις αρχές του 20ού αιώνα, και πιο αδύναμο καθώς πλησιάζει τις μέρες μας, οπότε όμως, όταν δεν περιπίπτει στη διακόσμηση, διαπλέκεται με νέες ιδέες και εμφανίζει και διαφορετικές μορφολογικές και εννοιολογικές αναζητήσεις. Θα έλεγε κανείς ότι το ίδρυμα ξαναπιάνει το νήμα της εναρκτήριας έκθεσής του, πριν από περίπου έναν χρόνο, της αναδρομικής του Σπύρου Παπαλουκά, ενός από τους πλέον αξιόλογους νεοέλληνες ζωγράφους- και τοπιογράφους. Και η επικείμενη ομαδική έκθεση, όπως και εκείνη η αναδρομική, βοηθά σημαντικά στην καταγραφή και στον εντοπισμό των χαρακτηριστικών της νεοελληνικής τέχνης, με προσπάθεια να γίνει αντιληπτή στο ιστορικό και κοινωνικό πλαίσιο που την εξέθρεψε. Ή, τουλάχιστον, αυτή είναι η δηλωμένηκαι ευγενής- πρόθεση, η οποία συνδέει, τρόπον τινά, ανεπίσημα τη δράση του ιδρύματος με αυτή της Εθνικής Πινακοθήκης, έστω και αν δίχως διεθνή παραδείγματα και αντιπαραβολές είναι δύσκολο να οικοδομηθεί ουσιαστικά η αφήγηση της νεοελληνικής καλλιτεχνικής περιπέτειας και ειδικότερα της περίφημης έννοιας της «ελληνικότητας»- από τον περίπλοκο και πολυεπίπεδο «ανοιχτό» μοντερνισμό του Σπύρου Παπαλουκά, λόγου χάρη, ως την παροχή συμβολικών στηρίξεων στο εθνικιστικό ιδεολόγημα ενός πληγωμένου κράτους, μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή.

Ιδρυμα Εικαστικών Τεχνών και Μουσικής Βασίλη και Μαρίνας Θεοχαράκη,Βασιλίσσης Σοφίας 9 και Μέρλιν 1,Σύνταγμα,τηλ.210 3611.206,www.thf.gr. Ωρες λειτουργίας: Δευτ., Τετ., Σάββ., Κυρ. 10.00-18.00, Πέμ., Παρ. 10.00-22.00, Τρ. κλειστά. Ωρες λειτουργίας:Δευτ.,Τετ.,Σάββ.,Κυρ.10.00-18.00,Πέμ.,Παρ.10.00-22.00,Τρ.κλειστά. Πανόραμα τριών αιώνων τοπιογραφίας
Ενα πανόραμα της νεοελληνικής τοπιογραφίας τριών αιώνων,με αντιπροσωπευτικά έργα 90 και πλέον δημιουργώ ν,αποτελεί η έκθεση με τίτλο «Η νεοελληνική τοπιογραφία από τον 18ο ως τον 21ο αιώνα.Οραμα,εμπειρία και ανάπλαση του χώρου», που εγκαινιάζεται στις 11 Μαρτίου στο Ιδρυμα Β.και Μ.Θεοχαράκη. Σύμφωνα με τους διοργανωτές, «χρονική αφετηρία είναι η εποχή του ευρωπαϊκού νεοκλασικισμού.Ακολουθεί η περίοδος ακμής της θαλασσογραφίας,του υπαιθρισμού, του οριενταλισμού,της τοπιογραφίας του Μεσοπολέμου,καταλήγοντας στις σύγχρονες καλλιτεχνικές διατυπώσεις.Στα τοπία της Ελλάδας διαγράφεται ο διαφορετικός τρόπος θέασης και αντίληψης του τόπου σε βάθος χρόνου,η αποτύπωση του χώρου μέσα από το πρίσμα των διαφορετικών καλλιτεχνικών ρευμάτων που αναπτύχθηκαν στη νεότερη Ελλάδα. Πέρα όμως από την ιστορική ή καλλιτεχνική αξία των έργων,το καθένα από αυτά είναι φορτισμένο με το δικό του νόημα». Οπως σχολιάζει στον κατάλογο ο επιμελητής Χάρης Καμπουρίδης, «η έκθεση ερευνά τα τοπία και τους καλλιτέχνες τους και μελετά τα θέματα,τις τεχνοτροπίες,τις συνάφειες και τις εξελίξεις τους.Και όχι μόνο επειδή η τοπιογραφία είναι το πολυπληθέστερο σε έργα είδος,με συνεισφορές απ΄ όλους σχεδόν τους σημαντικούς καλλιτέχνεςαφήνοντας σε αρκετή απόσταση τις νεκρές φύσεις,τις προσωπογραφίες και τις αλληγορικές συνθέσεις- αλλά επειδή επιπλέον προσφέρει και ευρύτερες άλλες μαρτυρίες,για τις ατομικές ή συλλογικές οπτικές γωνίες με τις οποίες ιδώθηκε αυτός ο χώρος από το 1832 ως σήμερα.Σε μια εποχή μάλιστα σαν τη σημερινή, όπου η σχέση τοπικού και παγκόσμιου βρίσκεται σε ρευστότητα,όπως επίσης και η σχέση του αυτοπρόσωπα αισθητού έναντι του εικονικού». Σε αυτή την πραγματικά πολυπρόσωπη έκθεση περιλαμβάνονται έργα καλλιτεχνώ ν όπως οι Γεώργιος Αβλιχος,Νικόλαος Γύζης,Κω νσταντίνος Βολανάκης,Σπύρος Παπαλουκάς, Κω νσταντίνος Παρθένης,Κωνσταντίνος Μαλέας,Δημήτριος Γαλάνης,Ιωάννης Αλταμούρας, Μιχαήλ Οικονόμου, Θεόφιλος, Γιάννης Τσαρούχης, Γιώργος Σικελιώτης, Ηλίας Δεκουλάκος,Κώστας Μαλάμος,Αλέκος Φασιανός,Σωτήρης Σόρογκας,Δημήτρης Μυταράς,Κώστας Τσόκλης,Παύλος, Κώστας Παπανικολάου, Οπυ Ζούνη,Γιάννης Αδαμάκος,Γιάννης Ψυχοπαίδης,Μιχάλης Αρφαράς κ.ά.Ο εποπτικός και παιδευτικός χαρακτήρας της έκθεσης,η οποία θα διαρκέσει ως τις 31 Μαΐου,θα ενισχυθεί και από τη διοργάνωση εκπαιδευτικώ ν προγραμμάτων για σχολικές ομάδες όλων των βαθμίδων.