Σ ε μία από τις γνωστότερες τοιχογραφίες του Ακρωτηρίου της Θήρας ένας γρύπας δεμένος από τον λαιμό με σκοινί, ως κατοικίδιο δηλαδή, συνοδεύει πειθήνια την Πότνια θεά κατά τη γιορτή της προσφοράς κρόκου από τα νεαρά κορίτσια. Την ίδια στιγμή ένας γαλάζιος πίθηκος προσφέρει στη θεότητα αποξηραμένους στήμονες ζαφοράς. Πρόκειται για δύο ζώα- ο γαλάζιος πίθηκος μάλιστα έχει, όπως και στην Αίγυπτο, τον ρόλο του μεσάζοντος μεταξύ ανθρώπων και θεών- τα οποία είναι κατ΄ εξοχήν δάνεια από την Ανατολή σε επίπεδο λατρευτικό και συμβολικό της βασιλικής εξουσίας. Ζώο φανταστικό με σώμα λιονταριού, φτερά και κεφάλι αετού ο γρύπας έλκει την καταγωγή του από τη Μεσοποταμία, όπου ήταν γνωστός ήδη από την 3η χιλιετία π.Χ. ως βασιλικό σύμβολο ταυτιζόμενο με θεότητες. Η απόσταση, χρονική και χιλιομετρική, ως το σημερινό Σικάγο των Ηνωμένων Πολιτειών μπορεί να φαίνεται τεράστια, γεφυρώθηκε όμως με επιτυχία την περασμένη Δευτέρα στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι όπου πραγματοποιήθηκε διεθνής επιστημονική ημερίδα με θέμα ακριβώς τον γρύπα.
«Γρύπες και βασιλικός συμβολισμός στην Κρήτη, την Αίγυπτο και την Ανατολή» ήταν ο τίτλος της συνάντησης, μια πρωτοβουλία της καθηγήτριας Αρχαιολογίας και Αρχαίων Θρησκειών του Αιγαίου και της Ανατολικής Μεσογείου στο Πανεπιστήμιο του Ιλινόι κυρίας Ναννώς Μαρινάτου, κόρης του Σπυρίδωνος Μαρινάτου, ο οποίος ανακάλυψε το Ακρωτήρι. Πρόκειται άλλωστε για το πρώτο συνέδριο που γίνεται με αυτό το θέμα, ενώ μεταξύ των ομιλητών υπήρξαν δύο ακόμη Ελληνες: η καθηγήτρια Αρχιτεκτονικής του Αριστοτελείου Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης κυρία Κλαίρη Παλυβού , η οποία μίλησε για τους «Γρύπες στην Αρχιτεκτονική», και ο αρχαιολόγος κ. Ανδρέας Βλαχόπουλος, με θέμα «Γρύπες, αφρικανικοί φοίνικες και πίθηκοι στη Θήρα». Εν τέλει το συνέδριο αποσκοπούσε να δείξει πώς υιοθετήθηκαν ο γρύπας και άλλα σύμβολα, όπως ο φοίνικας, ο ηλιακός δίσκος και ο ημιρόδακας (όλα τους στοιχεία της βασιλικής ιδεολογίας της Αιγύπτου), από παράλληλους πολιτισμούς της Κρήτης και του Αιγαίου.
Αίγυπτος
Οι μινωικές τοιχογραφίες που έχουν βρεθεί στην Τελ ελ Ντάμπα της Αιγύπτου, μία πόλη που άκμασε κατά τη διάρκεια της 18ης και της 19ης αιγυπτιακής δυναστείας, για διάστημα δηλαδή περίπου μιας χιλιετίας, δίνουν τα κατ΄ εξοχήν στοιχεία του θέματος. Οπως έχουν διαπιστώσει οι κυρίες Μαρινάτου και Παλυβού, δεν υπάρχει καμία αμφιβολία ότι είναι καθαρά μινωικές και όχι αιγυπτοκρητικά υβρίδια και ότι χρονολογούνται από τη 18η δυναστεία, την εποχή που βασιλιάς ήταν ο Τούθμωσις Γ΄. Οι τοιχογραφίες βρέθηκαν σε άθλια κατάσταση, αφού είχαν πεταχτεί όταν το ανάκτορο αναδιακοσμήθηκε, και οι ανασκαφείς τις βρήκαν σε έναν σωρό σκουπιδιών, διαβρωμένες από την υγρασία και σπασμένες σε χιλιάδες μικρά κομμάτια, έτσι ώστε να χρειαστεί πολύς χρόνος και κόπος για να συντηρηθούν και να μελετηθούν.
Ταυροκαθάψια και επίθεση λιονταριών σε ταύρους απεικονίζουν οι δύο από τις τοιχογραφίες που έχουν αποκατασταθεί. Σκηνές που, όπως όλοι γνωρίζουμε, έχουν κοινά στοιχεία με τις τοιχογραφίες της Κνωσού και (πράγμα πολύ σημαντικό) μπορούν να αναλυθούν υπό το πρίσμα της αιγυπτοσυριακής εικονογραφίας. Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει και η ζωφόρος με τους ημιρόδακες στην τοιχογραφία των ταυροκαθαψίων και, όπως θεωρεί η κυρία Μαρινάτου, ίσως αυτή είναι το κλειδί της ερμηνείας και του συμβολισμού. Πρώτον, ο ρόδακας αποτελεί βασιλικό σύμβολο, το οποίο διακοσμεί όχι μόνο το ανάκτορο της Κνωσού, αλλά και μυκηναϊκά ανάκτορα και τάφους. Δεύτερον, πρόκειται για θεϊκό σύμβολο, που εμφανίζεται σε χρυσά μινωικά και μυκηναϊκά δαχτυλίδια. Και, τρίτον, είναι διεθνές σύμβολο που απαντάται και στην Ανατολία και στη Συροπαλαιστίνη. Στη χετταϊκή ιερογλυφική γραφή μάλιστα ο διχασμένος ρόδακας σημαίνει «βασιλιάςήλιος» και «ΘΕΟΣ».
Ακρωτήρι
Παραστάσεις εμπνευσμένες από τον θρησκευτικό και ιδεολογικό κόσμο των Μινωιτών είναι πολύ συχνές στο Ακρωτήρι. Πρόκειται για ανασκαμμένες από χρόνια τοιχογραφίες, από τον Μαρινάτο συγκεκριμένα, οι οποίες τώρα έχουν αποκατασταθεί και απεικονίζουν πιθήκους σε στάση σεβασμού μπροστά σε ιερό με τα διπλά μινωικά κέρατα, γαλάζια πουλιά που πετούν ανάμεσα σε βράχια, γυναικεία θεότητα που συνοδεύεται από γρύπα με ανοιγμένα φτερά, άνδρα που φέρει διακριτικά αξιώματος (λοφίο στο κεφάλι, χρυσό σκουλαρίκι και περιδέραια) να ιερουργεί μπροστά σε φοίνικες.
Στην ομιλία του ο κ. Βλαχόπουλος αναφέρθηκε ειδικά σε αυτή την τοιχογραφία για να αποδείξει την εισαγωγή των μινωικών εικονογραφικών κύκλων από τον κόσμο των θρησκευτικών συμβόλων στο Ακρωτήρι. Γιατί παρ΄ ότι οι τοιχογραφίες του Ακρωτηρίου είναι έργα ντόπιων ζωγράφων, πολλά είναι τα κοινά σημεία τους με τη μινωική Κρήτη. Ο γρύπας δεν υπάρχει μόνο σε αυτή την τοιχογραφία της Υστεροκυκλαδικής Ι εποχής (περί το 1630 π.Χ.) αλλά επαναλαμβάνεται σταθερά στην επιτοίχια ζωγραφική του Ακρωτηρίου. Στη φάση ακμής του οικισμού ο γρύπας εμφανίζεται σε αφηγηματικές συνθέσεις επάνω στα πολύχρωμα πιθάρια της Μεσοκυκλαδικής περιόδου (2000-1650 π.Χ.) δείχνοντας ότι τα μυθικά αυτά ζώα πετούσαν από πολύ νωρίς πάνω από το Ακρωτήρι.
Από το 1100 π.Χ. πάντως και για αρκετούς αιώνες ο γρύπας, όπως και όλες οι εικόνες, εκλείπει από την ελληνική τέχνη, ως τους Αρχαϊκούς χρόνους, την εποχή της μέγιστης εξάπλωσης των Ελλήνων στη Μεσόγειο, οπότε και επανεμφανίζεται, πάλι υπό την επιρροή της Ανατολής. Να σημειωθεί ότι το συνέδριο του Σικάγου πραγματοποιήθηκε με χορηγία του Αμερικανικού Ινστιτούτου Αιγαιακής Προϊστορίας (ΙΝSΤΑΡ), ενώ σημαντική ήταν και η προσφορά των κρητικών σωματείων της αμερικανικής πόλης.
