Σπίτι για όλους!
Η μοντέρνα αρχιτεκτονική του περασμένου αιώνα γεννήθηκε από το πιο στοιχειώδες και λαϊκό σχεδιαστικό θέμα, την «κοινωνική κατοικία» της δεκαετίας του 1920. Δεν υπήρξε ποτέ όμως δημοφιλής η μοντέρνα αρχιτεκτονική εκείνης της εποχής παρά τον μεσσιανισμό της ή ίσως εξαιτίας του. Ηταν «επιστημονική» και «αφαιρετική», προσπαθούσε να ικανοποιήσει τις απαιτήσεις της «ελάχιστης διαβίωσης» με τα εργαλεία ενός σχεδιασμού προγραμματικού και «ανώνυμου» και με το όραμα της σοσιαλδημοκρατίας. Αυτή η προσέγγιση δεν είναι φυσικά πλέον της μόδας. Εδώ και τουλάχιστον 20 χρόνια οι πιο διάσημοι αρχιτέκτονες έχουν περιθωριοποιήσει την κατοικία, προτιμώντας να επενδύουν με τα νέα υλικά και τις κατασκευαστικές τεχνολογίες σε κτίρια-εικόνες της κοινωνίας της κατανάλωσης, με πολύ μεγαλύτερη οικονομική και επικοινωνιακή απόδοση: εμπορικά κέντρα, ουρανοξύστες, στάδια, μουσεία. Αυτή η πορεία της σύγχρονης αρχιτεκτονικής έχει να κάνει με την προϊούσα παρακμή του δημόσιου και του συλλογικού – κατά συνέπεια με τη φροντίδα για τη μαζική κατοικία – και με την προοδευτική αποθέωση του ιδιωτικού, με την παρακμή του πολίτη και την ανάδειξη του καταναλωτή, με την υπερίσχυση της αισθητικής και της φόρμας απέναντι σε μια αντίληψη κοινωνικής ηθικής και ευθύνης.
Τελευταία ωστόσο παρατηρείται μια αλλαγή πορείας που ενισχύθηκε και από τον προβληματισμό της επιτυχημένης Μπιενάλε Βενετίας του 2006 με θέμα τη σύγχρονη μητρόπολη. Ογδόντα χρόνια μετά την ίδρυση των θρυλικών Διεθνών Συνεδρίων Μοντέρνας Αρχιτεκτονικής (1928) η κατοικία βγαίνει από τα αζήτητα. Τα σημερινά προβλήματα όμως δεν έχουν να κάνουν με την οικονομική κατοικία του βιομηχανικού προλεταριάτου, με ταξικές διεκδικήσεις, με το «δικαίωμα στη στέγη» ή με τη μεταπολεμική ανοικοδόμηση. Στην εποχή της παγκοσμιοποίησης η ταξική πάλη έχει καταργηθεί. Οι σημερινοί άστεγοι των κέντρων και των περιφερειών του πλανήτη απλώς πεθαίνουν από την πείνα, δεν διαθέτουν την πολυτέλεια της διεκδίκησης και της ελπίδας. Οι σημερινές οικιστικές προκλήσεις σχετίζονται περισσότερο με τις φυσικές καταστροφές, με τη μετανάστευση από τον Τρίτο Κόσμο, με τη διάχυτη φτώχεια, με τον μητροπολιτικό νομαδισμό.
Μια σειρά διεθνείς εκθέσεις αναδεικνύουν φέτος την «αναβίωση της κατοικίας». Η έκθεση «Παράδοση κατ’ οίκον» («Home delivery») σε αυτόν τον ασυναγώνιστο σεισμογράφο τάσεων που είναι το Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης της Νέας Υόρκης δίνει μεγαλύτερη έμφαση στο ειδικό ζήτημα της προκατασκευής της κατοικίας στη διάρκεια του 20ού αιώνα. Στην Ιταλία η προσέγγιση είναι πιο πολυεδρική: στο Τουρίνο παρουσιάστηκε τους προηγούμενους μήνες η έκθεση για τη σύγχρονη οικονομική κατοικία στη Μαδρίτη («Madrid in progress»), ενώ η ιταλική συμμετοχή στη φετινή 11η Μπιενάλε Βενετίας έχει τίτλο «Η Ιταλία ψάχνει σπίτι» («L’Italia cerca casa»).
Στην Τριενάλε του Μιλάνου δύο νέες εκθέσεις αντιμετωπίζουν το θέμα από διαφορετική σκοπιά. «Η γυμνή ζωή» («La vita nuda») έχει περισσότερο κοινωνιολογικό χαρακτήρα, επιχειρώντας την ανάγνωση των αντιφάσεων, των φοβικών συνδρόμων και των αντανακλαστικών αποκλεισμού στις δυτικές μητροπόλεις της ευμάρειας σε σχέση κατ’ αρχήν με τους αστέγους και με τους ξένους κάθε είδους, χρησιμοποιώντας τη στεγνή γλώσσα των αριθμητικών και δημοσιογραφικών δεδομένων αλλά και τη συγκινησιακή φόρτιση μιας νεορεαλιστικής εκθεσιακής σκηνογραφίας.
Την άλλη έκθεση «Σπίτι για όλους, η κατοίκηση της παγκόσμιας πόλης» («Casa per tutti, abitare la città globale», κατάλογος Triennale Electa), επιμελείται ο καθηγητής και κριτικός Fulvio Irace, διαμορφώνοντας στην ουσία μια στοχαστική αφήγηση για την κατοικία του 20ού αιώνα. Ο Irace έχει συμβάλει σημαντικά τα τελευταία χρόνια, ως διευθυντής αρχιτεκτονικής της Τριενάλε, ώστε να γνωρίσει ο ιστορικός μιλανέζικος θεσμός μια νέα περίοδο εντυπωσιακής δημιουργικής ζωτικότητας. Ο ίδιος θεωρεί ότι οι κάποτε ευδιάκριτες κοινωνικές τάξεις έχουν αντικατασταθεί από ένα ρευστό μητροπολιτικό παλίμψηστο που αποτελείται από ομάδες με διαφορετικές ανάγκες αλλά και με ετερογενή προέλευση και ταυτότητα, ενώ αποτελεί πλέον προτεραιότητα για την πόλη του 21ου αιώνα η ανάγκη «εφεύρεσης» νέων και πιο ευέλικτων και εφήμερων χωρικών τυπολογιών, από τα σπίτια πρώτης ανάγκης στις αυτοπαραγόμενες κατοικίες, από τα σπίτια για τους νομάδες στα σπίτια-ενδύματα. Η ρευστότητα της νέας εποχής αναιρεί κάθε αίσθηση μονιμότητας και διάρκειας.
Ο ανάλαφρος και ευφάνταστος εκθεσιακός σχεδιασμός οργανώνει το πλούσιο και πολύτιμο υλικό, προϊόν συνεργασίας με δεκάδες διεθνή ιδρύματα, συλλογές και αρχιτεκτονικά αρχεία, σε μια καλλιεργημένη εκθεσιακή πλοκή σχετική με τις πραγματοποιήσεις και με την ουτοπία δημιουργών από τον Λόος και τον Λε Κορμπυζιέ ως τον Ράιτ και τον Φούλλερ, αλλά και με τους αειθαλείς ριζοσπάστες της δεκαετίας του 1960. Ανάμεσα στις πολλές αναφορές, σε μια γωνιά της έκθεσης διαβάζουμε τη ρήση του Albert Brisbane: «Οταν οι άνθρωποι θα είναι δεμένοι και ενωμένοι μεταξύ τους, ένα μόνο μεγάλο και λαμπρό κτίριο θα αντικαταστήσει τις εκατοντάδες των άθλιων και απομονωμένων κατασκευών του εκπολιτισμού».
Εξω, στον ίδιο κήπο όπου στο πλαίσιο της 5ης Τριενάλε πραγματοποιήθηκε το 1933 η ιστορική έκθεση μοντέρνας κατοικίας, υλοποιήθηκαν τώρα, σχεδιασμένα από αρχιτέκτονες όπως οι MVRDV, ο Kengo Kuma ή ο Μ. Fuksas, σύγχρονα μοντέλα κατοικιών.
Περισσότερες πληροφορίες για την Τριενάλε του Μιλάνου στο www.triennale.it
