Μάνος Χατζιδάκις

Το αρχείο μιας ζωής μεταναστεύει

Δεκατέσσερα χρόνια μετά την αναχώρηση του Μάνου Χατζιδάκι, το θέμα του αρχείου του έρχεται στην επιφάνεια όσον αφορά όχι μόνο τη διάσωσή του αλλά και την αξιοποίησή του. Το τελευταίο διάστημα φαίνεται να έχει στηθεί γύρω από το αρχείο του συνθέτη ένας χορός στον οποίο συμμετέχουν – ακούσια ή εκούσια – ολλανδοί και έλληνες επιχειρηματίες, ένα αμερικανικό και ένα ευρωπαϊκό πανεπιστήμιο. Στο… χορόδραμα αυτό η ελληνική πολιτεία δεν έχει ούτε καν ρόλο κομπάρσου. Ο πραγματικός πρωταγωνιστής, εν τω μεταξύ, δεν είναι άλλος από τον θετό υιό του συνθέτη κ. Γιώργο Χατζιδάκι, ο οποίος διαχειρίζεται το Αρχείο του Μάνου Χατζιδάκι. Οπως υπογράμμισε ο ίδιος στο «Βήμα», το αρχείο κινδυνεύει πράγματι να βρεθεί εκτός συνόρων, παρ’ όλο που πρώτη του επιλογή είναι να παραμείνει εντός αυτών.

Τι περιλαμβάνει όμως ακριβώς το Αρχείο Μάνου Χατζιδάκι; «Ολη τη μουσική ζωή του», κατά δήλωση του κ. Γ. Χατζιδάκι. Δηλαδή όλα όσα βρίσκονται στην οικία του συνθέτη, εκεί όπου έζησε και δημιούργησε από το 1962 ως και το 1994. Μια μουσική ζωή 32 ετών. Περιλαμβάνει, για παράδειγμα, τα πιάνα του (ακόμη και αυτό που είχε ως παιδί), τις χειρόγραφες παρτιτούρες του, τα βιβλία του, τα γραφεία του όπου εργαζόταν, τους δίσκους που άκουγε, τους πίνακές του, τα προσωπικά του αντικείμενα κ.ο.κ. «Το αρχείο λοιπόν δεν είναι ούτε θεωρητικό ούτε φαντασιακό. Είναι πριν και πάνω απ’ όλα το περιεχόμενο της ζωής του και πρέπει πάση θυσία να διασωθεί» σημειώνει ο κ. Χατζιδάκις.

«Οχι» στο μουσείο

Και αν η παραπάνω περιγραφή οδηγεί στον συνειρμό της οικίας-μουσείου, ο κ. Γ. Χατζιδάκις σημειώνει το ακριβώς αντίθετο: «Η οικία παραμένει ενεργή εδώ και 14 χρόνια, γι’ αυτό και δεν έχω πειράξει τίποτε. Αλλωστε επιθυμία του ιδίου ήταν να παραμείνει ζωντανό και ενεργό και όχι να μετατραπεί σε μουσείο. Μάλιστα η σχεδόν ουτοπική επιθυμία του ήταν να εγκατασταθεί το αρχείο σε ένα βιομηχανικό κτίριο ώστε να αξιοποιηθεί, να ψηφιοποιηθεί, να γίνει χώρος μελέτης για όλους όσοι θα ήθελαν να έρθουν σε επαφή με το έργο του, να δημιουργηθούν workshops και, τέλος, να λειτουργήσει και ένα καφέ για τα νέα παιδιά». Λαμβάνοντας γνώση όσων ήθελε ο Μάνος Χατζιδάκις, δικαίως ο κ. Γ. Χατζιδάκις τα χαρακτηρίζει σήμερα ουτοπικά, εκφράζοντας παράλληλα και την αγωνία του για το μέλλον του αρχείου. «Για ν’ αξιοποιηθεί και να προφυλαχθεί το αρχείο δεν αρκούν οι προσπάθειες μιας ομάδας ανθρώπων που προσπαθούν ν’ ανακαλύψουν αντικείμενα που έχουν χαθεί ή κλαπεί ή ακόμη και να αγοράσουν κάποια από αυτά που βρίσκονται σε άλλα χέρια – όπως για παράδειγμα έγινε προσφάτως με την αγορά δύο πινάκων του Γιάννη Μόραλη με ιδιόχειρες αφιερώσεις προς τον Μάνο. Χρειάζεται επαγγελματική αντιμετώπιση».

Χωρίς να κρύβει τα λόγια του, υπογραμμίζει την αδιαφορία της πολιτείας για τη διαφύλαξη και αξιοποίηση του αρχείου, εφόσον οι όποιες προσεγγίσεις έγιναν κατά το παρελθόν είχαν μόνο φιλολογικό ενδιαφέρον. «Δεν επαιτώ, ούτε μπαινοβγαίνω σε γραφεία για να ζητήσω κάτι. Ούτε, από την άλλη, θέλω το αρχείο να μεταφερθεί στα υπόγεια κάποιου υπουργείου και με το πέρασμα των ετών να ξεχαστεί και να εξαφανισθεί». Ισως γι’ αυτό ο Γιώργος Χατζιδάκις μιλάει και «επισήμως» με άλλους για την αξιοποίηση και διάσωσή του. «Κατ’ αρχήν, ποτέ μου – και αυτό οφείλω να το ξεκαθαρίσω – δεν έχω μιλήσει με Ολλανδούς για πώληση του αρχείου, όπως έχει γραφτεί. Από την Ελλάδα πάντως με έχουν προσεγγίσει δύο επιχειρηματίες για την αγορά του. Επειδή όμως το τελευταίο διάστημα έχει αναπτυχθεί μια παραφιλολογία περί πωλήσεως του αρχείου, έχω να δηλώσω για τους αμετανόητα καχύποπτους ότι δεν τίθεται θέμα πώλησης».

Μόνο μία περίπτωση υπάρχει, σύμφωνα με τον ίδιο, να πωληθεί το αρχείο. «Αν είχα να επιλέξω μεταξύ μιας αποθήκης ενός υπουργείου και της αξιοποίησής του μέσω της πώλησής του, τότε ίσως να το σκεφτόμουν. Αλλά θα ήταν ο τελευταίος τρόπος αντίδρασής μου, όταν δηλαδή θα κινδύνευε αληθινά το αρχείο. Η πρώτη επιλογή είναι να παραμείνει στην Ελλάδα». Σε αυτό το σημείο ο κ. Γ. Χατζιδάκις αποκάλυψε ότι το τελευταίο διάστημα μιλάει με ένα ευρωπαϊκό και με ένα αμερικανικό πανεπιστήμιο για το αρχείο. «Το μόνο που μπορώ να πω – και αυτό επειδή οι συζητήσεις συνεχίζονται – είναι ότι το δεύτερο έχει προβάδισμα σε σχέση με το πρώτο. Και όπως γίνεται αντιληπτό, αν επέλθει συμφωνία το αρχείο θα μεταναστεύσει στο εξωτερικό». Εως ότου είτε το Αρχείο Μάνου Χατζιδάκι μεταναστεύσει στο εξωτερικό είτε βρεθεί λύση εντός των συνόρων, ο κ. Γ. Χατζιδάκις συνεχίζει να το συγκεντρώνει, να το διατηρεί στην ίδια ακριβώς κατάσταση με αυτή στην οποία το άφησε ο συνθέτης. «Και η οικία είναι ζωντανή. Λειτουργεί κατά κάποιον τρόπο ως γραφείο ή ακόμη και ως χώρος δοκιμών για τις μουσικές παραγωγές του Σείριου».

Ανέκδοτος Μάνος

Η δισκογραφική εταιρεία όμως που ίδρυσε το 1985 ο Μάνος Χατζιδάκις παραμένει ακόμη ανεξάρτητη ή έχει προσαρτηθεί στο άρμα της ΕΜΙ, όπως πληροφορηθήκαμε προ μηνός; «Και εδώ υπάρχει παρεξήγηση. Η ΕΜΙ διένειμε ένα ατυχές δελτίο Τύπου, όπου φαίνεται σαν να έχει πωληθεί ο Σείριος σε αυτήν. Ισως να θέλει τόσο πολύ να το κάνει που έστειλε στον Τύπο την εν λόγω ανακοίνωση. Δεν συμβαίνει όμως κάτι τέτοιο. Το ιδιοκτησιακό καθεστώς του Σείριου παραμένει το ίδιο. Με την ΕΜΙ ο Σείριος έχει συνεργασία όσον αφορά τη διανομή των δίσκων και σε επίπεδο συμπαραγωγών αν και εφόσον τους ενδιαφέρει το μουσικό υλικό μας. Η ΕΜΙ δεν έχει απολύτως κανέναν λόγο ως προς το περιεχόμενο των μουσικών παραγωγών μας. Οσο για τους αμετανόητα καχύποπτους, μπορούν τα απευθυνθούν στα γραφεία του Σείριου και να αναζητήσουν τα συμβόλαια. Ο Σείριος συνεχίζει να κάνει τη δουλειά του. Οπως για παράδειγμα τον τελευταίο καιρό αρχίζουμε μια συστηματική κυκλοφορία των ανέκδοτων έργων του Μάνου Χατζιδάκι, με μουσικές από τον ξένο κινηματογράφο».


Ο Μάνος, το Οσκαρ και η Κάλλας

Πόσοι άνθρωποι και εν προκειμένω καλλιτέχνες θα είχαν στα χέρια τους ένα Οσκαρ και θα έκαναν προσπάθειες να απαλλαγούν από αυτό; Οχι μόνο από την τιμή και την αναγνώριση που συνεπάγεται η κατάκτηση ενός τέτοιου βραβείου αλλά και από αυτό καθαυτό το χρυσό αγαλματίδιο; Και πόσοι ακόμη θα έφθαναν στο σημείο να διατυπώσουν την αντίθεσή τους ακόμη και εγγράφως;

Ο Μάνος Χατζιδάκις ποτέ δεν συμβιβάστηκε στη ζωή του με την κατάκτηση, το 1961, του βραβείου Οσκαρ πρωτότυπου τραγουδιού για τα «Παιδιά του Πειραιά», που ερμήνευσε η Μελίνα Μερκούρη στην ταινία «Ποτέ την Κυριακή» (1960) σε σκηνοθεσία Ζυλ Ντασσέν. Ο συνθέτης δεν είχε διστάσει μάλιστα να σημειώσει, το 1981, στο κείμενο που δημοσιεύεται στο επίσημο site του (www. hadjidakis.gr) με τίτλο «Η Ρωμαϊκή Αγορά έτσι όπως γέννησε τα τραγούδια μου», μεταξύ άλλων τα εξής: «Και το επίσημο κράτος με γιόρτασε για το Oscar που πήρα ερήμην μου και έξω απ’ τα δικά μου σχέδια. Πάλεψα χρόνια για ν’ αφαιρέσω αυτό τον «τίτλο τιμής» από την πλάτη μου…».

Και όταν γράφει ότι πάλεψε επί χρόνια για να απαλλαγεί από την παρουσία του, το εννοεί και κυριολεκτικά. Το αγαλματάκι που σήμερα κοσμεί την οικία του συνθέτη γλίτωσε από την… ανακύκλωση την τελευταία στιγμή και μάλλον από τύχη. Στα μέσα της δεκαετίας του 1970 όπως μας διηγείται ο κ. Γιώργος Χατζιδάκις, o Μάνος Χατζιδάκις κάποια στιγμή και χωρίς να τον αντιληφθεί κανείς πέταξε το Οσκαρ στον κάδο απορριμμάτων. Ενώ μιλούσε το ίδιο μεσημέρι με την αδελφή του τη Μιράντα, η τελευταία ακούει την οικιακή βοηθό, η οποία μετέφερε τις σακούλες των απορριμμάτων, να μονολογεί για το ασυνήθιστο βάρος τους. Αμέσως η αδελφή του Μάνου Χατζιδάκι, σαν να υποψιάστηκε κάτι, σηκώθηκε από τον καναπέ και έψαξε τις σακούλες. Εκεί ανακάλυψε το Οσκαρ που είχε πετάξει ο ίδιος ο συνθέτης μερικές ώρες νωρίτερα. Μόνο που η αδελφή του δεν το άφησε στο σπίτι του συνθέτη αλλά το πήρε στο δικό της. Το επέστρεψε έναν χρόνο μετά τον θάνατό του. Σήμερα, το Οσκαρ βρίσκεται σε βιτρίνα, με την πλάτη γυρισμένη στον θεατή και με «συνοδό» έναν Καραγκιόζη – μια σημειολογική πρωτοβουλία του κ. Γ. Χατζιδάκι.

Οπως πάντως μας διηγήθηκε ο κ. Γ. Χατζιδάκις, η απέχθεια του θετού πατέρα του για το Οσκαρ είχε ως «θύμα» ακόμη και τη Μαρία Κάλλας. Με την τελευταία ο Μάνος Χατζιδάκις συνέτρωγε το 1963 σε ρεστοράν των Παρισίων, όταν κάποια στιγμή ήρθαν από πάνω τους τέσσερις μουσικοί που έπαιζαν τα «Παιδιά του Πειραιά». Η Μαρία Κάλλας, ως δείγμα φιλοφρόνησης προς το πρόσωπό του, άρχισε να το τραγουδά με αποτέλεσμα όλο το ρεστοράν, όπως ήταν φυσικό, να γυρίσει να την ακούσει. Οταν τελείωσε το τραγούδι, ο Μάνος Χατζιδάκις έσκυψε και της είπε στο αφτί: «Δεν μπορούσα ποτέ να φανταστώ ότι η μεγαλύτερη τραγουδίστρια του κόσμου θα τραγουδούσε τόσο μέτρια αυτό το μέτριο τραγούδι». Και, φυσικά, αυτό το είπε όχι για να την προσβάλει αλλά για να υπογραμμίσει με τον δικό του ξεχωριστό χιούμορ, όπως υπογραμμίζει ο κ. Γ. Χατζιδάκις, ότι «αυτή η μεγαλύτερη τραγουδίστρια του κόσμου υπέκυψε στη διάσημη ασημαντότητα του συγκεκριμένου τραγουδιού» όπως το θεωρούσε ο ίδιος.

Αξίζει πάντως να σημειωθεί ότι τα «Παιδιά του Πειραιά» θα συμπεριληφθούν στα 10 εμπορικότερα τραγούδια του 20ού αιώνα και θα βραβευθούν το 1987 στο Αμβούργο.


Η απάντηση του υπουργείου

Τι πράττει το υπουργείο Πολιτισμού σχετικά με το Αρχείο του Μάνου Χατζιδάκι; Ο κ. Μιχάλης Λιάπης προτίθεται να επικοινωνήσει με τον κ. Γιώργο Χατζιδάκι, ήταν η απάντηση στο σχετικό ερώτημα. Ενδεχομένως το ζήτημα διάσωσης και αξιοποίησης του πολύτιμου αυτού αρχείου βρίσκεται σε καλό δρόμο…