Ζώμινθος

Ενα παλάτι για τον άρχοντα του Ψηλορείτη

– Και πού βόσκεις τα πρόβατά σου;

– Στη Ζώμινθο.

Καλοκαίρι του 1982 στον Ψηλορείτη ο αρχαιολόγος ρωτάει έναν ντόπιο βοσκό και η απάντηση που εκείνος δίνει θα σημάνει την αρχή μιας σπουδαίας ανακάλυψης και μαζί μιας αρχαιολογικής περιπέτειας. Ο ανασκαφέας του Ιδαίου Αντρου εκείνη την εποχή, Γιάννης Σακελλαράκης, την επομένη κιόλας θα πάει στη Ζώμινθο με το προελληνικό όνομα. Κι εκεί θα επιβεβαιώσει ό,τι είχε υποπτευθεί: μία μινωική εγκατάσταση σε υψόμετρο 1.200 μέτρων με κατάλοιπα των κτιρίων ορατά ανάμεσα στη βλάστηση. Για πολλά χρόνια οι προγραμματισμένες δραστηριότητές του, δεν επέτρεψαν την επιστροφή στη Ζώμινθο. Ηδη όμως εφέτος ο Γιάννης Σακελλαράκης συμπληρώνει τρία χρόνια στα βουνά. Η ώρα της Ζωμίνθου ήρθε. Γιατί; «Γιατί ποτέ δεν είχε βρεθεί ως τώρα ένα τόσο μεγάλο οικοδόμημα της μινωικής εποχής σε τέτοια διατήρηση και σε τέτοιο υψόμετρο. Η Ζώμινθος είναι μια μινωική μοναδικότητα» απαντά ο κ. Σακελλαράκης.

Ο θησαυρός

«Νιώθω όπως ο Εβανς όταν ανακάλυψε την Κνωσό. Αυτό νιώθω». Με το «λάπτοπ» ανοιχτό μπροστά του, όπου είναι αποθηκευμένη όλη η εργασία του εφετινού καλοκαιριού, αυτός, ένας αρχαιολόγος παραδοσιακός που έχει ενδώσει όμως για το καλό της έρευνας στις σύγχρονες τεχνολογίες, ανατρέχει στο παρελθόν: «Είμαι μπροστά σε έναν θησαυρό. Και αν αναφέρω αυτό το μέγα όνομα, τον Εβανς, και την Κνωσό είναι διότι είμαι πολύ χορτάτος από μεγάλα ευρήματα. Από χρυσάφια, από βασιλικούς τάφους, από παλάτια… Αλλά δεν είμαι χορτάτος από περιβάλλον, από τον ελεύθερο χώρο και από το μέγα εύρημα, το αδιατάρακτο. Σε αυτό το σημείο με συγκρίνω με τον Εβανς» λέει ο καθηγητής κ. Γιάννης Σακελλαράκης. Και για να προλάβει όσους μπορεί να ακούν «δραματική ή υπερφίαλη αυτή τη φράση», διευκρινίζει ότι θέλει έτσι να τονίσει τη σημασία της Ζωμίνθου. Ενας χώρος στον οποίο δεν έχει υπάρξει ανθρώπινη επέμβαση – όπως συνέβαινε και με την Κνωσό όταν την ανέσκαψε ο Εβανς – από τη στιγμή που καταστράφηκε, περί τις 3.500 χρόνια πριν.

«Ξέρετε πολύ καλά ότι η πιο «τυχερή» ανασκαφή είναι αυτή στο Ακρωτήρι της Θήρας όπου είχαν μείνει όλα τα πράγματα στη θέση τους. Το φαντάζεστε λοιπόν ότι η Ζώμινθος είναι μία Θήρα στην Κρήτη; Διότι εφέτος εντοπίσαμε κάτι το οποίο μόνο στη Θήρα είχε βρεθεί: ολόκληρο το δάπεδο του άνω ορόφου, το οποίο είχε πέσει και είχε σκεπάσει τον κάτω όροφο» λέει ο κ. Σακελλαράκης.

Οι τοιχογραφίες

Δύο και τρεις ορόφους έχει το αποκαλούμενο «κεντρικό κτίριο» στη Ζώμινθο, έκτασης 1.500 τ.μ. Εχει δύο εισόδους, με μεγαλύτερη αυτή που βρίσκεται προς την Ανατολή, στην οποία το υπέρθυρο παραμένει στη θέση του. Ο προσανατολισμός του κτιρίου είναι «ανακτορικός», δηλαδή από Βορρά προς Νότο, με μια ελαφρά απόκλιση προς Δυσμάς. Ωστόσο παρ’ ότι από την άλλη είναι η μεγαλύτερη από τις λεγόμενες μινωικές επαύλεις» διευκρινίζει ο κ. Σακελλαράκης. Ο αριθμός των δωματίων της δεν μπορεί ακόμη να προσδιοριστεί καθώς έχει ερευνηθεί ως τώρα μόνο το 5% του κτιρίου, μεταφραζόμενο σε έξι χώρους. Ηδη όμως υπάρχει ένα εντυπωσιακό εύρημα. Είναι τα κονιάματα των τοίχων που φέρουν τοιχογραφίες στις οποίες διακρίνονται χρώματα. Εχουν διαλυθεί καθώς έπεσαν οι τοίχοι, όμως οι συντηρητές έχουν αναλάβει το έργο της συγκόλλησής τους, έτσι η μεγάλη αποκάλυψη ανήκει στο μέλλον.

«Τα ευρήματα που θα έρθουν στο φως στη Ζώμινθο θα είναι ιδιόμορφα, δεν θα μοιάζουν με αυτά των άλλων επαύλεων… Δεν θα είναι «αστικά» ούτε βιοτεχνικά πεδιάδων, αλλά θα είναι βιοτεχνικά ορεινής οικονομίας. Πρόκειται για κάτι διαφορετικό και εντελώς καινούργιο, που μπορεί να προσθέσει νέα στοιχεία στη γνώση μας για τη μινωική Κρήτη» μας προϊδεάζει ο ανασκαφέας. Κάποια αγγεία με περίεργο σχήμα, τα οποία ενδεχομένως χρησιμοποιούνταν για το πήξιμο του γάλακτος, δίνουν μια πρώτη εικόνα.

Η ελίτ των ορέων

«Τα δάπεδα και τα τοιχογραφημένα κονιάματα αποδεικνύουν ότι οι άνθρωποι που κατοικούσαν εκεί ήταν μια ελίτ. Οι απλοί βοσκοί δεν θα χρειάζονταν τέτοια διακόσμηση. Ηταν κάποιοι άρχοντες που διαφέντευαν όλον αυτόν τον ορεινό πληθυσμό και τον πλούτο του» λέει ο κ. Σακελλαράκης, ο οποίος θεωρεί ότι η Ζώμινθος ήταν παράρτημα του ανακτόρου της Κνωσού. «Μία τόσο ισχυρή οικονομία δεν μπορεί να ήταν ανεξάρτητη» επισημαίνει. Και καθώς το διοικητικό σύστημα της μινωικής Κρήτης ήταν κατά κάποιον τρόπο φεουδαρχικό, υπήρχε και διαβάθμιση των αξιωματούχων. «Συμπεραίνουμε λοιπόν ότι ο ένοικος αυτού του κτιρίου ήταν πολύ ψηλά στη μινωική ιεραρχία, αμέσως μετά τον βασιλιά ίσως, αφού είχε στην ευθύνη του όλον τον Ψηλορείτη» καταλήγει.

Ο λόγος ύπαρξης της Ζωμίνθου ήταν ακριβώς η εκμετάλλευση αυτού του ορεινού όγκου: της ξυλείας του, η οποία ήταν σημαντική για την Κρήτη και τα καράβια της, αλλά και βασικό εξαγώγιμο προϊόν στην Αίγυπτο κυρίως, των αρωματικών και θεραπευτικών βοτάνων και φυσικά του μαλλιού των προβάτων. Γιατί οι πινακίδες της Γραμμικής Β γραφής που αποκαλύφθηκαν στην Κνωσό μιλούν για χιλιάδες πρόβατα, τα οποία δεν θα μπορούσε να είναι πουθενά αλλού παρά στον Ψηλορείτη.

Στο κτίριο της Ζωμίνθου ο κ. Γιάννης Σακελλαράκης και η σύντροφος και συνεργάτις του, αρχαιολόγος κυρία Εφη Σαπουνά-Σακελλαράκη, έχουν εντοπίσει τρεις χρονικές φάσεις: η πρώτη είναι η ίδρυσή του περί το 1900 π.Χ., ακολουθεί η ακμή γύρω στο 1600 π.Χ. οπότε έρχεται και η καταστροφή από τον μεγάλο σεισμό της Θήρας, ενώ υπάρχει και μία τρίτη φάση περί το 1400 π.Χ. όταν οι Μυκηναίοι πλέον κτίζουν ένα άλλο οικοδόμημα σε απόσταση περίπου 300 μέτρων.

Η πυρκαϊά

«Η δυσκολία της ανασκαφής είναι μεγάλη λόγω της πτώσης των ορόφων από τον σεισμό και της πυρκαϊάς που ακολούθησε. Το αποτέλεσμα ήταν να έχει δημιουργηθεί μια μεγάλη στρωματογραφία πολλών ορόφων στον ίδιο χώρο, όπου έχουν πέσει και όλα τα αντικείμενα» λέει η κυρία Σαπουνά-Σακελλαράκη. Σε κάποια σημεία μπορεί να παρακολουθήσει κανείς ακόμη και την ταλάντευση των τοίχων προτού σωριαστούν όλοι μαζί στο κατώτερο δάπεδο, ενώ περισσότερα από εκατό καμένα ξύλα μετρήθηκαν κατά την ανασκαφή. Η επόμενη ερώτηση λοιπόν δεν μπορεί παρά να αφορά τις πινακίδες με γραφή. Είναι πιθανό να βρεθούν;

«Είναι πολύ πιθανό» απαντά ο κ. Σακελλαράκης. «Γιατί αν υπάρχει ένας χώρος όπου μπορεί να αποκαλυφθούν πινακίδες γραφής, αυτός είναι η Ζώμινθος. Διότι σώζεται σε πολύ καλή διατήρηση, έχει καεί από πυρκαϊά που ακολούθησε τον σεισμό, επομένως μπορεί να έχουν πυρακτωθεί και οι πινακίδες. Αν φυσικά υπήρχαν».

Τα ευρήματα

Περί τα 50 πιθάρια μεγάλου μεγέθους, το μεγαλύτερο των οποίων ξεπερνά το ενάμισι μέτρο ύψος, ήρθαν στο φως εφέτος. Επίσης πολλά άλλα αγγεία, εργαλεία οστέινα και χάλκινα, όπως μαχαίρια, πελέκεις και κοπείς και ακόμη τμήμα ενός τεράστιου κέρατος καθοσιώσεως.

Η προσέγγιση του χώρου εξάλλου γίνεται με τις πλέον σύγχρονες μεθόδους και εκεί όπου ο βοσκός έφερνε κάποτε τα πρόβατά του για βοσκή μία διεπιστημονική ομάδα εξετάζει όσα βρίσκονται πάνω και κάτω από την επιφάνεια του εδάφους. Προσδιορίζει με ακρίβεια τα αρχαία κατάλοιπα, μελετά το περιβάλλον, τα φυτά, τα ζώα και μπορεί να αποκαταστήσει εικονικά τη φύση της μινωικής εποχής. Περισσότερα από 30 είδη σπόρων, όπως κριθάρι, σιτάρι, βρώμη, φακή, λαθούρι έχουν ήδη εντοπιστεί, ενώ στα ζώα εκτός από τα πρόβατα και τα αιγοειδή περιλαμβάνονται λαγοί και πολλά ελάφια. Και η φύση όμως αποκαλύπτει τα μυστικά της: τα ποτάμια, τις πηγές, τις χαράδρες.

«Το όνειρό μου είναι μία Ζώμινθος που θα δίνει στους επισκέπτες την αίσθηση της μινωικής γαλήνης. Δεν είναι μία ανασκαφή για την αρχαιοπληξία της και μόνον, αλλά για τη διατήρηση ενός τόπου όπως ήταν» λέει ο κ. Σακελλαράκης, για να γυρίσει και πάλι στον Εβανς: «Ηταν μία μεγαλοφυΐα, το γνωρίζουμε πολύ καλά, αλλά επίσης ήταν και πάμπλουτος. Ως και σήμερα ό,τι έχει σωθεί στην Κνωσό είναι επειδή το πλήρωσε ο Εβανς. Αν ήξερε τι θα επήρχετο μετά 100 χρόνια με τα αγγλικά λεφτά, τα οποία είχε, θα μπορούσε να έχει αγοράσει και το Ηράκλειο. Γι’ αυτό και προσπάθησα ώστε να κηρυχθεί η Ζώμινθος αρχαιολογικός χώρος».