Στην είσοδο του Γκραν Παλαί έχουν αναρτηθεί τα πανό με το πορτραίτο της Κυρίας Αμπιγκτον. Με βραχιόλια από μαύρο μετάξι, βολάν από δαντέλλα και πουδραρισμένη περούκα, η διάσημη Αγγλίδα ηθοποιός του 18ου αιώνα με βλέμμα προκλητικό και με το δάχτυλο στα χείλη κάθεται με τρόπο ασυνήθιστο για μία κυρία σε μία καρέκλα Τσίπεντεηλ. Πρόκειται για το πρώτο πορτραίτο (Τζόσουα Ρέυνολντς, 1771) που τολμά να αναπαραστήσει μία γυναίκα σε μία τόσο προοδευτική για την εποχή στάση, σπάζοντας τους παραδοσιακούς κώδικες εικαστικής αναπαράστασης.
Μετά την επιτυχία που είχαν τα τελευταία χρόνια οι μονογραφικές εκθέσεις που ήταν αφιερωμένες στους μεγάλους μαιτρ του πορτραίτου, όπως ο Γκόγια, ο Ουντόν, ο Κανοβά, ο Νταβίντ ή ο Ενγκρ, η έκθεση « Πορτραίτα δημόσια, Πορτραίτα ιδιωτικά: 1770-1830 » (Γκραν Παλαί, έως τις 8 Ιανουαρίου) προσφέρει για πρώτη φορά ένα διεθνές πανόραμα πάνω στο θέμα αυτό μέσα από 140 πίνακες και γλυπτά από ευρωπαϊκές και αμερικανικές συλλογές. Η ιδέα της έκθεσης γεννήθηκε στο Μουσείο του Λούβρου όταν ο Γκιλέμ Σερφ (διευθυντής της Συλλογής Γλυπτών του 18ου αιώνα) και ο Σεμπαστιέν Αλλάρ (επιμελητής του Τμήματος Ζωγραφικής) πρότειναν στον διευθυντή του μουσείου την οργάνωση μιας έκθεσης γύρω από το πορτραίτο.
«Το πορτραίτο» μας λέει ο Γκιλέμ Σερφ «μας έδωσε την ευκαιρία να σχεδιάσουμε μια έκθεση που θα αποτελούσε έναν διάλογο ανάμεσα στη ζωγραφική και τη γλυπτική, κάτι που γίνεται σπάνια. Είναι η πρώτη φορά που οι δύο τομείς τέχνης συμμετέχουν ισότιμα σε μία έκθεση με έργα καλλιτεχνών που γνωρίζονταν μάλιστα πολύ καλά μεταξύ τους». Η έκθεση περιλαμβάνει έργα της περιόδου 1770-1830, όπου η παρουσία του πορτραίτου γίνεται όλο και πιο έντονη, αφού η έννοια του ατόμου αποκτά ιδιαίτερη σημασία σύμφωνα με τις βασικές αρχές του Διαφωτισμού. Το άτομο έπρεπε να ξεφύγει από την κηδεμονία του Κράτους και της Εκκλησίας, να αποκτήσει ελευθερία σκέψης, έκφρασης και δράσης, να διεκδικήσει μία θέση στον ιδιωτικό αλλά και στον δημόσιο βίο. Το δικαίωμα στην εικόνα παύει να είναι προνόμιο των ανώτερων κοινωνικών στρωμάτων, εκδημοκρατίζεται. Το ζωγραφικό ή γλυπτικό πορτραίτο, ως έκφραση της ατομικής ελευθερίας, απομακρύνεται από τους παραδοσιακούς επίσημους κώδικες και γνωρίζει μια άνθηση δίχως προηγούμενο την περίοδο του Διαφωτισμού, της Γαλλικής Επανάστασης, του Πολέμου της Ανεξαρτησίας στην Αμερική και της Διακήρυξης των Δικαιωμάτων του Ανθρώπου.
«Την εποχή αυτή» μας λέει ο Σεμπαστιέν Αλλάρ «η ελίτ αλλάζει πρόσωπο. Με τη Γαλλική Επανάσταση, με την ανάπτυξη του Τύπου και κατ’ επέκταση της κοινής γνώμης, γεννιέται και η έννοια της δημοσιότητας που γίνεται το βασικό στοιχείο των καινούργιων ελίτ. Μέρος τους είναι όχι μόνο όποιος ανήκει στην αριστοκρατία, αλλά και όποιος είναι διάσημος, είτε είναι φιλόσοφος, όπως ο Βολταίρος, είτε καλλιτέχνης, όπως για παράδειγμα η Σοφί Αρνού, η οποία παρήγειλε στον Ουντόν την προτομή της ως Ιφιγένειας στην όπερα του Γκλουκ και κράτησε το δικαίωμα να έχει 30 αντίγραφα για να προσφέρει στους θαυμαστές της». Σε πολλές περιπτώσεις, βέβαια, το ιδιωτικό πορτραίτο (γλυπτό ή ζωγραφικό) εκτίθεται τόσο συχνά σε δημόσιες εκθέσεις, που η κοινή γνώμη το απορρίπτει ως δείγμα επίδειξης πλούτου και αλαζονείας.
Ο διάλογος αυτός ανάμεσα στην ιδιωτική παραγγελία ενός πορτραίτου και τη δημόσια έκθεσή του είναι ιδιαίτερα έντονος στα πορτραίτα των ηγεμόνων. Τα έργα αυτά αναδεικνύουν τη σχέση που υπάρχει ανάμεσα στον αιώνιο χαρακτήρα της εξουσίας και την ανθρώπινη ενσάρκωσή της, αφού το πορτραίτο αποτελεί την επίσημη απεικόνιση του μονάρχη ή της οικογένειάς του και αποκαλύπτει συχνά πτυχές της προσωπικής του ζωής. Χαρακτηριστικό παράδειγμα της τάσης αυτής είναι η προτομή της Μαρίας Αντουανέτας, με την οποία ανοίγει η έκθεση. Επειδή δεν ήταν καθόλου δημοφιλής λόγω της ανάμιξής της στην πολιτική ζωή κι εξαιτίας τών δυσκολιών της να φέρει στον κόσμο έναν διάδοχο, η Βασίλισσα έπρεπε να δείξει στους υπηκόους της το ανθρώπινό της πρόσωπο. Για τον λόγο αυτό πολλαπλασίαζε τις εικαστικές αναπαραστάσεις της που φρόντιζε να ταιριάζουν με τις οικογενειακές αξίες του 18ου αιώνα.
«Στη δεύτερη εγκυμοσύνη της, το 1781» μας λέει ο Γκιλέμ Σερφ «εκθέτει δημόσια στο Σαλόνι του Παρισιού μια προτομή της που την αναπαριστά με φουσκωμένα στήθη, περήφανη που θα γίνει μητέρα. Φυσικά το διάδημα και η περίτεχνη κόμμωσή της υπενθυμίζουν πως πρόκειται για τη Βασίλισσα της Γαλλίας, τη σύζυγο του Βασιλιά, στον οποίο θα προσφέρει έναν διάδοχο, εκπληρώνοντας έτσι το χρέος της». Μέσα στο ταραγμένο πολιτικό πλαίσιο της εποχής, τα μοντέλα και οι καλλιτέχνες έχουν συνειδητοποιήσει την ικανότητά τους να επηρεάζουν την κοινή γνώμη. «Η έκθεση» μας λέει ο Σεμπαστιέν Αλλάρ «προτείνει πολλά πορτραίτα που έπαιξαν σημαντικό πολιτικό ρόλο. Για παράδειγμα τα μεγάλα, επιβλητικά πορτραίτα του Ναπολέοντα ή άλλα έργα που απεικονίζουν μια μητέρα κι ένα παιδί ή ένα παιδί μόνο του και που παραπέμπουν σε πιθανούς διαδόχους του. Πρόκειται για απεικονίσεις ιδιωτικών ή οικογενειακών στιγμών με πολύ έντονες πολιτικές αποχρώσεις».
Η έκθεση «Πορτραίτα δημόσια, Πορτραίτα ιδιωτικά: 1770-1830» αποτελεί μία εξαιρετική ανθολόγηση έργων μεγάλων καλλιτεχνών όπως ο Γκόγια, ο Ρέυνολντς, ο Νταβίντ, ο Ουντόν, ο Κανοβά, ο Λώρενς, ο Ενγκρ και ο Ντελακρουά. Τα γλυπτικά και ζωγραφικά αυτά πορτραίτα αναδεικνύουν την προσωπικότητα των μοντέλων τους μέσα από τα σημάδια της κοινωνικής τους θέσης, αλλά και από τα μυστικά της ιδιωτικής τους ζωής. Με την κατάρρευση των εννοιών της Μοναρχίας και της Θρησκείας το άτομο προβάλλει και επιβάλλεται ως το ιδεώδες της νέας εποχής.
Η έκθεση θα ταξιδέψει στο Λονδίνο (3 Φεβρουαρίου 2007 – 20 Απριλίου 2007) και θα ολοκληρώσει τον περίπλου της στη Νέα Υόρκη (18 Μαΐου – 10 Σεπτεμβρίου 2007).
Ο κ. Γιώργος Αρχιμανδρίτης είναι διδάκτορας Συγκριτικής Γραμματολογίας της Σορβόννης και παραγωγός της France Culture και του Τρίτου Προγράμματος σε θέματα Τέχνης και Πολιτισμού.
