Επί 40 χρόνια οι λαοί των αναγκαστικά δύο «διαφορετικών» κρατών έζησαν στην αμοιβαία δυσπιστία, με φόντο την τεχνητή ομίχλη του Ψυχρού Πολέμου. Η ανοικοδόμηση που άρχισε το 1949 (με την ταυτόχρονη ίδρυση της Ομοσπονδιακής Δημοκρατίας της Γερμανίας και της Λαϊκής Δημοκρατίας της Γερμανίας) και η ανάπτυξη των επόμενων δεκαετιών ακολούθησε διαφορετικούς δρόμους. Φαινόταν αδύνατος ο συγχρονισμός όμορων αρχιτεκτονικών προσεγγίσεων για την ικανοποίηση ανάλογων αναγκών στο εσωτερικό αντίθετων πολιτικών συστημάτων. Οι επιφυλάξεις συνεχίστηκαν ακόμη και μετά την ενοποίηση, το 1989. Οι Δυτικοί πίστευαν ότι τα κτίρια της Ανατολικής Γερμανίας ήταν τεράστια, μακρόστενα κουτιά εκτός εποχής, ενώ οι Ανατολικοί είχαν τον φόβο ότι μια «δυτική» αποτίμηση θα υποβίβαζε τα δικά τους οικοδομικά και αστικά εγχειρήματα εντάσσοντάς τα σε ένα δυτικό σύστημα αξιών. Η δυτική αρχιτεκτονική ήταν για αυτούς «καπιταλιστική» και «διεθνιστική», η ανατολική για τους άλλους «σταλινική» και ισοδύναμη με την «εθνικοσοσιαλιστική» του Γ’ Ράιχ.
Στυλιστικά και μορφολογικά ζητήματα πήραν πολιτική και ιδεολογική διάσταση· ένα μοναδικό φαινόμενο που διήρκεσε όσο και τα 40 χρόνια ανεξάρτητης ζωής των δύο κρατών. Οι γερμανοί αρχιτέκτονες μετά τον πόλεμο έζησαν σε διεθνή απομόνωση, αλλά εκείνοι της Ανατολικής Γερμανίας εργάστηκαν τελείως αθόρυβα, και ανώνυμα, επί 40 χρόνια: δεν υπήρχαν άλλωστε εδώ «διάσημα» ονόματα αρχιτεκτόνων όπως στη Δύση.
Χρειάστηκαν 14 χρόνια από την ενοποίηση των δύο Γερμανιών και μια εξαιρετικού βάθους αρχειακή εργασία για να δοθεί μορφή σε μια πρώτη σφαιρική, συγκριτική προσέγγιση της παράλληλης ανάπτυξης της αρχιτεκτονικής και της πόλης στις δύο αυτές χώρες. Η μνημειώδης έκθεση που υλοποίησε το ifa (το Ινστιτούτο Διεθνών Πολιτιστικών Ανταλλαγών της Στουτγάρδης), με την επιστημονική επιμέλεια της Simone Hain και του Hartmut Frank, και η οποία εκτείνεται σε χώρο 800 τ.μ. και περιλαμβάνει μεταξύ άλλων πλούσιο και πρωτότυπο φωτογραφικό υλικό, αρχιτεκτονικά σχέδια και 40 προπλάσματα, δεν αποτελεί μόνο μια μαρτυρία για το χτιστό περιβάλλον των «δύο Γερμανιών» αλλά οδηγεί αναγκαστικά σε μια ευρύτερη προσέγγιση, σε ένα είδος κοινωνικής και πολιτικής ανατομίας 40 ετών ελπίδων και τραγωδιών. Στο πλαίσιο της ευρύτερης συνεργασίας του Ινστιτούτου Γκαίτε της Αθήνας και του Ελληνικού Ινστιτούτου Αρχιτεκτονικής, γίνεται τώρα δυνατή η παρουσίαση της έκθεσης και στην Αθήνα, στους χώρους του Μεγάρου Μουσικής.
Κατά την πρώτη μεταπολεμική περίοδο η πορεία της αρχιτεκτονικής στη Δυτική Γερμανία ακολουθεί μια μεσαία οδό, μεταξύ τοπικισμού και πρωτοπορίας. Οι αρχιτέκτονες αποκαθιστούν τους δεσμούς με τη μοντέρνα παράδοση της δεκαετίας του 1920, όχι τόσο για να χαρακτηριστούν πρωτοπόροι αλλά σε μια κίνηση αναγνώρισης της δημοκρατικής παράδοσης της Δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Η μοντέρνα αρχιτεκτονική, υποστηρίζουν, ισοδυναμεί με μια δημοκρατική κοινωνία: η νεωτεριστική παράδοση υφίσταται εδώ μια καθαρά πολιτική χρήση. Παρ’ όλα αυτά η σημασία, τη δεκαετία του 1950, της κληρονομιάς του Μπαουχάους τόσο στην Ανατολική όσο και στη Δυτική Γερμανία δεν είναι δεδομένη, ούτε το ίδιο θεωρείται ακόμη συνώνυμο της μοντέρνας αρχιτεκτονικής. Μόνο από τη δεκαετία του 1960 και μετά θα αρχίσει να αποκαθίσταται η σημασία της σχολής του Walter Gropius. Η αρχιτεκτονική στη Δυτική Γερμανία της πρώτης μεταπολεμικής δεκαετίας αναπτύσσεται ερήμην του Μπαουχάους, καθώς η ναζιστική προπαγάνδα περί πολιτισμικού μπολσεβικισμού ασκεί ακόμη μια επίδραση. Αντίθετα, η μεταγενέστερη πρόσληψή του στην Ανατολική Γερμανία οδηγεί στη βιομηχανοποίηση της κατασκευής, με μια λέξη στην προκατασκευή που φαίνεται να αποτελεί το μέλλον της αρχιτεκτονικής πρωτοπορίας και ταυτόχρονα να επενδύεται με μια «ηθική» διάσταση.
Η έκθεση και ο κατάλογος συμβάλλουν επίσης στην κατανόηση των τρόπων με τους οποίους η Δύση προσέλαβε το γερμανικό εγχείρημα της ανοικοδόμησης σε όλη τη μεταπολεμική περίοδο. Με παραδείγματα που έχουν σφραγίσει την ευρωπαϊκή ταυτότητα (κατ’ αρχήν το κτίριο της Φιλαρμονικής του Hans Scharoun στο Βερολίνο) αποκαλύπτεται εν τέλει η μνήμη της «βαθιάς Ευρώπης» μέσω της ιστορίας της Γερμανίας: της ιστορίας των αντιφάσεων και των οραματισμών του μεταπολεμικού κτιστού της περιβάλλοντος.
«Η αρχιτεκτονική των δύο Γερμανιών, 1949-1989», Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, 12 Οκτωβρίου – 12 Νοεμβρίου 2006. Την Τετάρτη, 11 Οκτωβρίου, ώρα 19.00, έπειτα από εισήγηση του Α. Γιακουμακάτου, διάλεξη της επιμελήτριας της έκθεσης Simone Hain με θέμα «Η γερμανική αρχιτεκτονική μετά το 1945: μια διπλή πρόκληση» (αίθουσα Ν. Σκαλκώτας).
Ο κ. Αντρέας Γιακουμακάτος είναι αναπληρωτής καθηγητής Ιστορίας και Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.
