Ημουνα μαθητής του γυμνασίου όταν ένας ελληνολάτρης καθηγητής μάς οδήγησε στη Μονή του Δαφνίου. Εκεί με πάθος αλλά και με πλούτο γνώσεων ξεδίπλωσε μπροστά μας ολόκληρη τη βυζαντινή περίοδο. H πρώτη μου αυτή επίσκεψη οδήγησε έκτοτε τα βήματά μου πολλές φορές στο Δαφνί.
H Μονή του Δαφνίου βρίσκεται δυτικά της Αθήνας στα όρια του Δήμου Χαϊδαρίου και ο σημερινός δρόμος που οδηγεί στην Ελευσίνα περνάει ακριβώς έξω από το εντυπωσιακότατο βόρειο τείχος του περιβόλου της μονής.
Αλήθεια όμως γιατί το μνημείο αυτό περιλαμβάνεται στον παγκόσμιο κατάλογο Πολιτιστικής Κληρονομιάς της UNESCO; H Μονή Δαφνίου είναι από τα σημαντικότερα μαζί με τον Οσιο Λουκά και τη Νέα Μονή της Χίου, μνημεία της μεσοβυζαντινής περιόδου και είναι πασίγνωστη κυρίως από τα εξαίρετα εντοίχια ψηφιδωτά του καθολικού της.
Το πρώτο συγκρότημα
Το πρώτο κτιριακό συγκρότημα της μονής οικοδομήθηκε τον 6ο αιώνα και περικλείστηκε με ισχυρό, σχεδόν τετράγωνο περίβολο. Τα μνημεία που σώζονται σήμερα ανήκουν ως επί το πλείστον στον 11ο αι. Το καθολικό της μονής που είναι ιδιαίτερα περίτεχνο και εντυπωσιακό ανήκει στον εγγεγραμμένο, οκταγωνικό τύπο που υιοθετείται στους μεσοβυζαντινούς χρόνους και διακρίνεται για τον τεράστιο τρούλο που καλύπτει σχεδόν ολόκληρο το εμβαδόν του εσωτερικού του κτιρίου. Στα ανατολικά του κυρίως ναού είναι το ιερό του ενώ στα δυτικά του βρίσκεται ο εσωνάρθηκας και ακόμη ο εξωνάρθηκας, ο οποίος προστέθηκε λίγο αργότερα με επτά τοξωτά ανοίγματα στην κύρια όψη του. Αναφέρω τα τόξα διότι αυτά πατούσαν σε όμορφους ιωνικούς κίονες από τον αρχαίο ναό του Δαφνείου Απόλλωνα τους οποίους, εκτός από έναν, τους απέσπασε ο Λόρδος Ελγιν. Αργότερα κατά τον 13ο αιώνα έκαναν επεμβάσεις στο μνημείο και οι φράγκοι μοναχοί οπότε τα τόξα έγιναν γοτθικά. Υπάρχουν πάμπολλα άλλα κτίσματα εντός του περιβόλου όπως τα ερείπια της βυζαντινής τραπεζαρίας, το κτιριακό συγκρότημα των κελιών και η πανέμορφη τετράγωνη πλακόστρωτη αυλή στα νότια της εκκλησίας.
Θαυμάσια ψηφιδωτά
Για τα αξιοθαύμαστα για την ομορφιά και τεχνοτροπία τους ψηφιδωτά είναι δύσκολο να μιλήσει κανείς. Τα θέματά τους αφορούν στη δογματική διδασκαλία της εκκλησίας της μεσοβυζαντινής περιόδου και σήμερα σώζονται περί τα εβδομήντα έξι θέματα. Ιδιαίτερα γνωστά είναι ο Παντοκράτορας που κοσμεί τον θόλο του ναού, η Κοίμηση της Θεοτόκου στον δυτικό τοίχο του ναού, οι δύο Αρχάγγελοι, Μιχαήλ και Γαβριήλ, στο ιερό και πολλά άλλα. Και τι να πει κανείς για τη δραματικότητα και το θεϊκό μεγαλείο της σκηνής της Σταύρωσης στη βόρεια κεραία του ναού. Πάνω σε χρυσό φόντο κυριαρχεί ο Εσταυρωμένος με ελαφριά κάμψη του σώματος και κλειστά μάτια. Από την πληγή στα πλευρά του αναπηδάει «αίμα και ύδωρ». Στα αριστερά στέκει η Παναγία και στα δεξιά ο Ιωάννης ο Θεολόγος εκφράζοντας με συγκρατημένες κινήσεις τον πόνο και τη θλίψη τους. H συγκίνηση που νιώθει κανείς όταν αντικρίζει το έργο αυτό είναι μοναδική.
Γι’ αυτό είχα αγανακτήσει όταν, μετά τους σεισμούς του 1999, έβλεπα το μνημείο αυτό κλειστό για το κοινό και ζωσμένο από σκαλωσιές. Γνώριζα βεβαίως ότι η περιοχή είναι σεισμογενής αφού έχει εντοπισθεί νεογενές τεκτονικό υπόβαθρο ανάμεσα στα όρη Αιγάλεω και Κορυδαλλό. Και ακόμη ότι τον τελευταίο ενάμιση αιώνα η περιοχή της Μονής Δαφνίου έχει υποστεί γύρω στους 14 ισχυρούς σεισμούς. Θέλησα λοιπόν «ιδίοις όμμασι» να διαπιστώσω γιατί το μνημείο αυτό παραμένει για πέντε ολόκληρα χρόνια κλειστό στο κοινό. Και ήμουνα έτοιμος να γκρινιάσω. Ομως, όταν πήγα εκεί, βρέθηκα μπροστά σε ένα μνημείο στα πρόθυρα της κατάρρευσης. Υπάρχει πλήθος ρηγματώσεων, μεγάλες παραμορφώσεις του τρούλου και της τοιχοποιίας καθώς και στατική δυσλειτουργία σε πολλά σημεία του μνημείου. Σημαντικές βεβαίως είναι και οι βλάβες στον ψηφιδωτό διάκοσμο.
Οι επιστήμονες του έργου
Από την πρώτη στιγμή μια διεπιστημονική ομάδα εργασίας, A. Μιλτιάδου, N. Δεληνικόλας, M. Φουντούκου, N. Μίνως, Δ. Χρυσόπουλος, E. Γκίνη και πολλοί άλλοι, ασχολείται με τη μελέτη και τεκμηρίωση για τη στερέωση και αποκατάσταση του μνημείου. Παράλληλα, επιστημονική επιτροπή αποτελούμενη από τους κορυφαίους καθηγητές Θ. Τάσιο, X. Μπούρα, N. Ζία και H. Μαριολάκο παρακολουθεί τις μελέτες και τα έργα. Δεν συνηθίζω να αναφέρω ονόματα. Αν σήμερα το πράττω είναι για να επισημάνω το υψηλό αίσθημα ευθύνης και το πάθος με το οποίο εργάζονται. Κατά την ξενάγηση είδα με τα μάτια μου την τεράστια πρόοδο στις εργασίες που σύντομα θα δώσει στο μνημείο την παλιά του λάμψη.
Το πιο εντυπωσιακό έργο που έχει γίνει μέχρι τώρα είναι η αντιστήριξη της BA γωνίας του ναού. Οι αντηρίδες είναι αυτοφερόμενες ώστε να μη δημιουργούν επιπλέον φόρτιση στο μνημείο ενώ τα θεμέλια είναι ειδικά σχεδιασμένα από οπλισμένο σκυρόδεμα.
Στο εσωτερικό του ναού έχει κατασκευαστεί ισχυρό ικρίωμα με πολλαπλά δάπεδα εργασίας έτσι ώστε να μπορεί κανείς να φτάσει ως τον Παντοκράτορα περίπου στα 16 μέτρα ύψος. Στον ωραιότατο εξωνάρθηκα έχουν γίνει υποστυλώσεις των τόξων και περίσφυξη της ΝΔ γωνίας. Ακόμη έχουν γίνει εκτεταμένες αντιστηρίξεις για να αντιμετωπιστεί η πιθανότητα νέου σεισμού, έχουν εγκατασταθεί ελκυστήρες και έχουν εφαρμοστεί πολλά άλλα παρόμοια βραχυπρόθεσμα αλλά και μακροπρόθεσμα σωστικά μέτρα. Υπάρχει και εγκατεστημένο μόνιτορ που παρακολουθεί τις σεισμικές δονήσεις επί εικοσιτετραώρου βάσης.
Παρεμβάσεις και ασφάλεια
Ολες οι εργασίες ακολουθούν τις πλέον σύγχρονες επιστημονικές μεθόδους και τεχνικές ώστε να επιτυγχάνεται ο σκοπός με την ελάχιστη δυνατή παρέμβαση στο αρχικό μνημείο και με μέγιστη ασφάλεια. Αρκεί να σκεφτεί κανείς ότι ως και ραντάρ χρησιμοποιείται προκειμένου να αποκρυπτογραφηθούν τα μυστικά της βυζαντινής τοιχοποιίας. Παράλληλα προχωρούν με γρήγορο ρυθμό και οι εργασίες συντήρησης και αποκατάστασης των ψηφιδωτών, τα οποία τμηματικά αποτοιχίζονται και επανατοποθετούνται.
Προβλέπεται ότι το μνημείο θα είναι έτοιμο να δοθεί και πάλι στο κοινό το 2008, ενώ τα ψηφιδωτά θα χρειαστούν περισσότερο χρόνο. Εύχομαι ολόψυχα το έργο να ολοκληρωθεί το συντομότερο ώστε να μπορούν όλοι όσοι ενδιαφέρονται, Ελληνες και κυρίως ξένοι, να επισκεφθούν, να θαυμάσουν αλλά πάνω απ’ όλα να χαρούν το μοναδικό αυτό μνημείο της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.
Και μια τελευταία σκέψη. Το ΥΠΕΧΩΔΕ θα πρέπει να προχωρήσει στη βύθιση του τμήματος της Ιεράς οδού που περνάει ακριβώς μπροστά στη μονή έτσι ώστε το μνημείο να αναδειχθεί ακόμη περισσότερο.
Ο κ. Ιωάννης M. Βαρβιτσιώτης είναι ευρωβουλευτής και πρόεδρος του Ινστιτούτου Δημοκρατίας«Κωνσταντίνος Καραμανλής».
