Ο πρόσφατος εορτασμός της 180ής επετείου από την καταστροφή των Ψαρών μού έδωσε την αφορμή να ξαναβρεθώ στα Ψαρά, το μικρό και βραχώδες αυτό νησί του Αιγαίου που έχει έντονη παρουσία στη μακραίωνη ιστορία του ελληνισμού. Αναφέρεται στον Ομηρο και υμνήθηκε από τον Διονύσιο Σολωμό. Σήμερα όμως το κομμάτι αυτό της ελληνικής γης «μαραζώνει». H δύναμη όμως των ξενιτεμένων παιδιών του, αφού οι περισσότεροι κάτοικοι είναι ναυτικοί σε μεγάλα ποντοπόρα πλοία, το κρατάνε στη ζωή.


Οι μόνιμοι κάτοικοι είναι μόλις 350, και ενώ τα παιδιά της πρωτοβάθμιας σχολικής ηλικίας παρουσιάζουν μια μικρή αύξηση, αντίθετα, ο αριθμός των μαθητών στο γυμνάσιο και στο λύκειο σταθερά μειώνεται. H πρωτοβάθμια υγειονομική περίθαλψη μπορεί να κριθεί ικανοποιητική, αφού εκεί υπηρετούν δύο αγροτικοί γιατροί και μία νοσοκόμος. Ομως για τα κάπως πιο σοβαρά περιστατικά είναι αναγκαία η μεταφορά του ασθενούς στη Χίο.


H συγκοινωνία με τη Χίο διεξάγεται με το φέρι «Παναγία Ψαριανή» πέντε φορές την εβδομάδα σε τρεις ώρες, ενώ ένα πλοίο από το Λαύριο πηγαίνει κάθε Πέμπτη στα Ψαρά σε 5,5 ώρες.


H αγροτική ανάπτυξη είναι σχεδόν ανύπαρκτη. Υπάρχουν λίγοι κτηνοτρόφοι αλλά και έξι-επτά άτομα που ασχολούνται με τη μελισσοκομία. Το θυμαρίσιο μέλι των Ψαρών είναι εξαιρετικής ποιότητας. H αλιευτική δραστηριότητα είναι έντονη. Υπάρχουν 67 άδειες επαγγελματικής αλιείας. Υπάρχει όμως πρόβλημα για τη διατήρηση των αλιευμάτων, αφού δεν υπάρχει ψυκτικό μηχάνημα.


Το μεγάλο πρόβλημα όμως είναι η ηλεκτροδότηση του νησιού που εξαρτάται από το δίκτυο της Χίου, το οποίο και αυτό είναι προβληματικό. Ετσι, κυρίως την περίοδο του χειμώνα, σημειώνονται συχνές διακοπές ρεύματος, πράγμα που είναι κατ’ εξοχήν δυσάρεστο. Ο δήμαρχος έχει αποταθεί στους αρμόδιους φορείς για την εγκατάσταση ηλεκτρομηχανής 650 κιλοβατώρων που θα επιλύσει το μεγάλο αυτό πρόβλημα. Δυστυχώς κανείς από τους αρμοδίους ως τώρα δεν συγκινήθηκε. H τουριστική κίνηση ελάχιστη, αν και υπάρχουν δύο ξενοδοχεία και αρκετά ενοικιαζόμενα δωμάτια.


Τα Ψαρά στον Ομηρο


Στο γ της Οδύσσειας, ο Ομηρος βάζει τον Νέστορα να διηγείται στον Τηλέμαχο την τρομερή αγωνία των Αχαιών την ώρα της αποχώρησης των στρατευμάτων από την Τροία. Διότι γνώριζαν ότι οι θεοί τούς επιφύλασσαν τα χειρότερα. Ο κάθε αρχηγός με τους άνδρες του έπρεπε να βρει τον δικό του τρόπο να γυρίσει στην πατρίδα του. Επρεπε να αποφασιστεί ποια θα ήταν η πιο συμφέρουσα πορεία προκειμένου να διασχίσουν το Αιγαίο: από τη Λέσβο να πάνε βόρεια της Χίου πλέοντας παρά τη νήσο Ψυρίη (στ. 171), τα Ψαρά δηλαδή, ή να κατέβουν και να περάσουν από τη νότια πλευρά της Χίου; Το δίλημμά τους ήταν βάσιμο εφόσον, όπως πολύ καλά γνωρίζουν και οι σημερινοί ναυτικοί, το βόρειο ακρωτήρι της Χίου, ο κάβος Μελανιός, έχει πολύ ταραγμένη θάλασσα και είναι προτιμότερο να αποφεύγεται.


Τα αρχαιολογικά ευρήματα


Ποιος όμως θα φανταζόταν ότι στα Ψαρά υπάρχουν σημαντικά αρχαιολογικά ευρήματα; Πρώτος εντόπισε αρχαία στο Αρχοντίκι ένας χωροφύλακας το 1916. Τα έβγαζε η θάλασσα. Ο φιλάρχαιος χωροφύλακας βρήκε ένα ανάγλυφο με επιγραφή που το μετέφερε με καΐκι με δικά του έξοδα στο Μουσείο της Χίου. Πόσα άραγε οφείλει η ελληνική αρχαιολογία σε τέτοιους αφανείς πατριώτες…


Τις πρώτες ανασκαφικές έρευνες ξεκίνησε ο Σ. Χαριτωνίδης το 1961, ο οποίος εντόπισε κοντά στη θάλασσα τάφους των μυκηναϊκών χρόνων. Το 1982 πήγαν στα Ψαρά οι επιμελητές της K’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων A. Τσαραβόπουλος και Λ. Αχειλαρά με ομάδα αποτελούμενη και από διορισμένους καθηγητές, φοιτητές και μαθητές του γυμνασίου των Ψαρών, οι οποίοι προσέφεραν εθελοντική εργασία. «Με χίλια βάσανα πήγαμε εκεί», μας είπε ο A. Τσαραβόπουλος, «καθαρίσαμε τους τάφους που φαινόντουσαν στην παραλία – ήταν σωστικό το έργο. Σ’ έναν τάφο βρήκαμε 14 κρανία και χιλιάδες χάντρες από φαγεντιανή, υαλόμαζα, καρχηδόνιο λίθο, καρναλίτη λίθο και ρόδακες χρυσούς».


Από το 1997 ανέλαβε η προϊσταμένη της K’ Εφορείας κυρία A. Αρχοντίδου με την ομάδα της και με χρηματοδότηση του υπουργείου Αιγαίου. Οπως μας πληροφόρησε, σήμερα έχει αποκαλυφθεί μεγάλο μέρος του νεκροταφείου στο Αρχοντίκι (περίπου 140 τάφοι) με αντικείμενα κύρους του 12ου π.X. αι., δηλαδή χάλκινα όπλα, ξίφη, παραξιφίδες και πολλούς σφραγιδόλιθους. Τα αντικείμενα αυτά ανήκαν προφανώς σε κάποια τοπική αριστοκρατία που επιδιδόταν στο εμπόριο, όπως προκύπτει από τα υλικά των ευρημάτων που είναι από φαγεντιανή, ύαλο, σάρδιο και στεατίτη που προέρχονταν από την Παλαιστίνη, την Αίγυπτο και ο χαλκός από την Κύπρο και τη Μικρά Ασία.


Αξίζει να σημειωθεί ότι εντοπίστηκε και μυκηναϊκός οικισμός όμορος της νεκρόπολης. Δεν έχει βρεθεί όμως ούτε ακρόπολη ούτε αμυντικό τείχος, προφανώς διότι το ίδιο το νησί είναι φυσικό οχυρό εφόσον δεν υπάρχει εύκολη φυσική πρόσβαση λόγω πολλών υφάλων. Ακόμη εντοπίστηκαν και αρχαιότεροι τάφοι, ένας ή δύο, της πρώιμης εποχής του χαλκού, και δύο πρωτογεωμετρικοί.


H ζωή στο Αρχοντίκι συνεχίζεται και τα μέσα του 5ου π.X. αι. διότι μέσα στα όρια του νεκροταφείου έχουν βρεθεί μικρός βωμός και πολλά αγγεία από τον 8ο αι. ως τα μέσα του 5ου π.X. αι., σχεδόν όλα σχετιζόμενα με λατρεία Διονύσου.


Στο Αρχοντίκι προγραμματίζεται να γίνει ανάδειξη του χώρου ύστερα από απαλλοτριώσεις που θα χρηματοδοτηθούν από το Γ’ ΚΠΣ. Το αρχαιολογικό πάρκο προβλέπεται να ολοκληρωθεί ως το τέλος του 2005. Εκεί θα υπάρχει info kiosk με μακέτα του χώρου και CD με την ιστορία της ανθρώπινης παρουσίας στο νησί, καθώς και μικρό καφενείο.


H Μαύρη Ράχη των Ψαρών


Εκεί ήταν η πόλη των Ψαρών. Ο αρχαίος γεωγράφος Στράβων (Βιβ. 14, I, 35) αναφέρει: τα Ψύρα, νήσος από πεντήκοντα σταδίων της άκρας, υψηλή πόλιν ομώνυμον έχουσα. Στη Μαύρη Ράχη (Παλαιόκαστρο) έχει βρεθεί ελληνιστική κεραμική. H κυρία Αρχοντίδου μάς είπε ότι «όταν πριν από τρία χρόνια έγινε ανασκαφή σε ελληνιστικό σπίτι, το ξανακλείσαμε γιατί η Ολόμαυρη Ράχη του Διονυσίου Σολωμού πρέπει να διατηρήσει την τραγικότητα της φυσιογνωμίας της από τη νεότερη ιστορία. Εγινε τοπογράφηση των ορατών περιβόλων και των χαμηλών τοίχων που έχουν απομείνει από τη δραματική ανατίναξη της πυριτιδαποθήκης από τον Βρατσάνο το 1824». Ο Αντώνης Βρατσάνος ήταν ο γιος του προέδρου της Βουλής των Ψαρών που, κλεισμένος μαζί με 150 ψαριανούς πολιορκούμενους πολεμιστές στο Παλαιόκαστρο, εξετέλεσε την απόφαση της Βουλής να πολεμήσουν στήθος με στήθος τους άνδρες του Χοσέφ Πασά της Αιγύπτου, και μετά να βάλουν φωτιά στην πυριτιδαποθήκη και να την ανατινάξουν. Αξίζει να σημειωθεί ότι στα Ψαρά την εποχή εκείνη κατοικούσαν 7.000 ντόπιοι και 20.000 πρόσφυγες από την κατεστραμμένη Χίο, Μικρά Ασία, Εύβοια, Κωνσταντινούπολη, ακόμη και από τη Μακεδονία.


H ένδοξη νεότερη ιστορία των Ψαρών ξεκίνησε με την κήρυξη της επανάστασης το 1821. H ναυτική μοίρα του νησιού συμμετείχε ισάξια στις ηρωικές επιχειρήσεις του τρινήσιου στόλου Υδρας, Σπετσών, Ψαρών. Τα ονόματα Κανάρης και Παπανικολής είναι χαραγμένα στη μνήμη μας. Ηταν οι δύο πυρπολητές των Ψαρών των οποίων οι πράξεις σημάδεψαν τον επαναστατικό αγώνα.


Μια πρότυπη πολιτιστική διαδρομή


Αν κανείς θελήσει να διαβάσει περισσότερα για τα Ψαρά, αξίζει να αναζητήσει τα τεύχη του περιοδικού «Τα Ψαρά», ένα μηνιαίο περιοδικό με ποικίλη ύλη από τα Ψαρά και από τις άγονες περιοχές της χώρας μας. Και αν κανείς θελήσει να επισκεφθεί το νησί, θα μπορούσε, όταν φθάσει στη Χίο, να ακολουθήσει μια πολιτιστική διαδρομή: να ξεκινήσει με το Αρχαιολογικό Μουσείο της Χίου, ύστερα να επισκεφθεί το Εμποριό που έχει μετατραπεί σε υποδειγματικό χώρο, κατόπιν να συνεχίσει με τη Βολισό που είναι ακριβώς απέναντι από τα Ψαρά και, τέλος, να επισκεφθεί τα Ψαρά που σύντομα θα έχουν διαμορφωθεί σε αρχαιολογικό πάρκο.


Ο πόθος των κατοίκων των Ψαρών για μια στοιχειώδη ανάπτυξη είναι έντονος. Και δεν αρκούν βέβαια ούτε τα εμβάσματα των ναυτικών μας ούτε οι ιδιωτικές χορηγίες. Χρειάζεται η πολιτεία να δείξει τη στοργή της. Απαιτείται πρώτ’ απ’ όλα η λύση των δύο προβλημάτων που προανέφερα: της ηλεκτροδότησης και του ψυκτικού θαλάμου για τα αλιεύματα. Και ακόμη πρέπει τα δρομολόγια από το Λαύριο να γίνουν δύο την εβδομάδα και οπωσδήποτε το ένα να καλύπτει τα Σαββατοκύριακα, πράγμα που θα δώσει τη δυνατότητα σε περισσότερους να επισκέπτονται το νησί. Αραγε ζητάνε πολλά οι ψαριανοί ακρίτες μας;


Ο κ. Ιωάννης M. Βαρβιτσιώτης είναι ευρωβουλευτής και πρόεδρος του Ινστιτούτου Δημοκρατίας «Κωνσταντίνος Καραμανλής».