H Κρήτη βρίσκεται στο κέντρο της Ανατολικής Μεσογείου αποτελώντας παράλληλα συνδετικό κρίκο τριών ηπείρων: της Ευρώπης, της Ασίας και της Αφρικής. H εξαιρετικά προνομιακή θέση, τα λιμάνια και το πλούσιο υπέδαφός της υπήρξαν μόνιμη πρόκληση για τους γειτονικούς λαούς. Φοίνικες, Δωριείς, Σαρακηνοί, Αραβες, Ρωμαίοι, Βενετοί, Τούρκοι, Ιταλοί είναι ορισμένοι μόνο από αυτούς που κατά καιρούς την κατέλαβαν με στόχο την επέκταση της κυριαρχίας τους. Τα δε κρητικά παράλια υπήρξαν μόνιμος στόχος των πειρατών που λυμαίνονταν κατά καιρούς τη Μεσόγειο Θάλασσα. Πολλοί είναι οι μελετητές που έχουν ασχοληθεί διεξοδικά με την Κρήτη. Παρ’ όλα αυτά ελάχιστα έχουν γραφτεί για ένα σπουδαίο κομμάτι της Κρήτης, αναπόσπαστο με αυτήν, τα νησιά της. H Κρήτη έχει 34 μικρά νησάκια γύρω από τις ακτές της. Το άρθρο αυτό είναι αφιερωμένο στη Γαύδο, τη Σπιναλόγκα και το Ελαφονήσι, τα μεγαλύτερα και ίσως τα πιο γνωστά. Θα ακολουθήσει και δεύτερο μέρος, με άλλα νησιά λιγότερο γνωστά στο ευρύ κοινό, όχι όμως και λιγότερο σημαντικά από αρχαιολογικής και ιστορικής πλευράς.
Τα περιφερειακά νησιά ήδη από το 1500 π.X. διαδραμάτισαν ένα δικό τους ρόλο στον ήδη πλούσιο καμβά της ιστορίας της Κρήτης. Αλλοτε χρησίμευαν σαν ενδιάμεσοι σταθμοί πλοίων στον περίπλου της νήσου και άλλοτε σαν καταφύγια ταξιδευτών και πειρατών από τις ξαφνικές κακοκαιρίες και θαλασσοταραχές. Τα περισσότερα ήταν καταπράσινα με πυκνά δάση και η ξυλεία τους χρησιμοποιούνταν κατά κύριο λόγο για την κατασκευή πλοίων ενώ σε ορισμένα γινόταν η επεξεργασία του πολύτιμου χρώματος, της πορφύρας. Σε αντίθεση με την ερημιά και εγκατάλειψη που επικρατεί σήμερα, σχεδόν σε όλα υπήρχαν οικισμοί και οργανωμένες κοινότητες για τις οποίες όμως ελάχιστες πληροφορίες έχουμε καθώς η αρχαιολογική σκαπάνη δεν έχει στρέψει ακόμη επάνω τους τους προβολείς του ενδιαφέροντός της ακολουθώντας τη συνήθη πρακτική του Υπουργείου Πολιτισμού, που είναι η επιλεκτική πολιτική για τους αρχαιολογικούς χώρους της χώρας.
Γαύδος Το νησί της Καλυψώς
H Γαύδος είναι από τα μεγαλύτερα νησιά που περιβάλλουν την Κρήτη και συνάμα αποτελεί το νοτιότερο σύνορο της ευρωπαϊκής Ηπείρου και της ελληνικής επικράτειας. Εχει τριγωνικό σχήμα και επιφάνεια 30 τετραγωνικών χιλιομέτρων ενώ είναι το μοναδικό που έχει ακόμη μόνιμο πληθυσμό και σχολείο, έστω και αν σε αυτό ο αριθμός των μαθητών δεν υπερβαίνει ποτέ τους 10! Στο νησί υπάρχουν τέσσερις συνοικισμοί: Το Καστρί, που βρίσκεται σε υψόμετρο 190 μ. και αποτελεί την πρωτεύουσα του νησιού, η Αμπελος, τα Βατσιανά και τα Μετόχια. Το νησί είναι κατάφυτο από πεύκα, κέδρους και χαρουπιές.
Οι συνθήκες ζωής είναι εξαιρετικά δύσκολες για τους ελάχιστους κατοίκους της Γαύδου. Το νερό είναι λιγοστό, ηλεκτρικό ρεύμα δεν υπάρχει και ο πληθυσμός εξυπηρετείται με γεννήτριες πετρελαίου και ηλιακής ενέργειας. Τα περισσότερα σπίτια μοιάζουν με καταφύγια και είναι χτισμένα επί το πλείστον από ξερολίθι για να προστατεύουν το χειμώνα από τους άγριους ανέμους και το καλοκαίρι από την ανελέητη ζέστη.
Το νησί παρουσιάζει μεγάλο αρχαιολογικό και ιστορικό ενδιαφέρον. H παράδοση θέλει τη Γαύδο να είναι το νησί της Καλυψώς που κράτησε εκεί για πολλά χρόνια τον Οδυσσέα. Στην τοποθεσία Λάβρακας, όπου σχηματίζεται ένα μικρό λιμανάκι, βρίσκεται ο αρχαιολογικός χώρος της Γαύδου. Εκεί συναντούμε κάτω από κέρδους τη νεκρόπολη με λαξευτούς τάφους. Στη βόρεια πλευρά του νησιού βρέθηκαν ευρήματα της ελληνιστικής περιόδου. Εκεί βρέθηκε και ένα ακέφαλο γυναικείο άγαλμα από παριανό μάρμαρο, το οποίο μεταφέρθηκε στο Βρετανικό Μουσείο.
Σπιναλόγκα Ισχυρό φρούριο κατά την Ενετοκρατία
Με το όνομα Σπιναλόγκα είναι γνωστό ένα βραχονήσι στα ΒΔ του κόλπου της Ελούντας, που με διάταγμα του 1957 ξαναπήρε την αρχαία ονομασία του «Καληδών». Πάνω στη νησίδα αυτή, ύψους 53 μέτρων, είχε χτιστεί κατά την αρχαιότητα κάστρο για να προστατεύει το λιμάνι της αρχαίας Ολούντας. Το 1579 στα ερείπια του αρχαίου κάστρου οι Βενετοί οικοδόμησαν φρούριο. Κατά την περίοδο της Ενετοκρατίας, το φρούριο χρησιμοποιήθηκε αποκλειστικά για στρατιωτικούς σκοπούς και υπήρξε ένα από τα ισχυρότερα της Κρήτης. Το 1715 η Σπιναλόγκα παραδόθηκε στους Τούρκους και σταδιακά εξελίχθηκε σε οικιστικό κέντρο που αναπτύχθηκε λόγω της ασφάλειας που παρείχαν οι οχυρώσεις, ενώ το 1903 το νησί εγκαταλείπουν οι τελευταίοι Τούρκοι και περνά πια σε ελληνικά χέρια.
Ελαφονήσι Θρύλοι από τα βάθη των αιώνων
Στις ΝΔ ακτές της Κρήτης βρίσκεται το Ελαφονήσι. Το νησί αυτό των 3 τετραγωνικών χιλιομέτρων είναι γνωστό για τις όμορφες παραλίες του και τα αβαθή νερά του. Χαρακτηριστικό του νησιού είναι ότι όταν έχει καλό καιρό και η θάλασσα δεν είναι φουρτουνιασμένη μπορεί κανείς να φτάσει στο Ελαφονήσι περπατώντας, καθώς το νησί χωρίζεται από στεριά με έναν αβαθή υφαλισθμό.
H ιστορία όμως του Ελαφονησίου χάνεται στα βάθη των αιώνων, από τότε που υπήρχαν ιερά αφιερωμένα στον Μουσαγέτη Απόλλωνα και στην Ινώ και στα οποία γίνονταν τελετές για να εξευμενίσουν τις θαλάσσιες θεότητες. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η περιοχή του Ελαφονησίου είναι πολύ επικίνδυνη για τα παραπλέοντα πλοία. Γι’ αυτό το λόγο το 1922, μετά από πολλά ναυάγια, εγκατέστησαν φάρο, το φως του οποίου ήταν ορατό μέχρι 40 ναυτικά μίλια. Βέβαια σήμερα ο φάρος αυτός δεν υπάρχει καθώς καταστράφηκε από τους Γερμανούς στον B’ Παγκόσμιο Πόλεμο.
Το Ελαφονήσι είναι επίσης γνωστό για τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις που έγιναν εκεί κατά τη διάρκεια της τουρκοκρατίας. Εκεί σφαγιάστηκαν δεκάδες γυναικόπαιδα καθώς και 40 ένοπλοι Κρητικοί που οχυρώθηκαν στα βράχια του νησιού για να αντιμετωπίσουν τους Τούρκους. Σήμερα ένα μνημείο αφιέρωμα στη μνήμη των σφαγιασθέντων στέκει για να θυμίζει την τραγωδία που συντελέστηκε σε εκείνο τον τόπο.
Τα νησιά της Κρήτης αποτελούν σίγουρα ένα αίνιγμα και δημιουργούν μια δυνατή αντίθεση ανάμεσα στο χθες και στο σήμερα. Απομονωμένα μέσα στη σιωπή σήμερα, αναρωτιέται κανείς τι ήταν αυτό που είχε οδηγήσει τόσους πολλούς ανθρώπους να ζήσουν σε αυτά.
* Την επόμενη Κυριακή το B´ μέρος.
Ο κ. Ιωάννης M. Βαρβιτσιώτης είναι τ. υπουργός και πρόεδρος του Ινστιτούτου Δημοκρατίας «Κωνσταντίνος Καραμανλής».
