zenakos@dolnet.gr


Δεν είναι ότι δεν ήμουν προετοιμασμένος. Οταν επισκέπτεται κανείς ένα ίδρυμα όπως η Εθνική Πινακοθήκη τις παραμονές μιας μεγάλης έκθεσης, ευλόγως περιμένει να αντιμετωπίσει μια αναστάτωση. H σκηνή όμως που συνάντησα καθώς μπήκα στο γραφείο της Γραμματείας και προθάλαμο του γραφείου της διευθύντριας Μαρίνας Λαμπράκη-Πλάκα δεν υπάγεται στο είδος της αναστάτωσης που είχα υπόψη μου.


Δεν ήμουν βέβαια σε θέση να καταλάβω και πολλά – τουλάχιστον αμέσως. H κυρία Λαμπράκη-Πλάκα στεκόταν δίπλα σε ένα γραφείο και μιλούσε στο τηλέφωνο, στα γαλλικά. Δεν έπιανα κάθε λέξη – είναι άλλωστε ανάρμοστο να κρυφακούει κανείς -, ξεχώρισα όμως τα λόγια της λίγο καλύτερα όταν ύψωσε τον τόνο της φωνής της και είπε γελώντας: «Ο Μάρουλο; Ναι! Ναι!». Υστερα πάλι την έχασα και έπειτα από λίγο την άκουσα να λέει: «Επαιρνε κεφάλια, μα έπαιρνε και καρδιές!».


Τι γινόταν; Ο φόρτος εργασίας είχε γίνει τόσο δυσβάσταχτος; Και, προπαντός, ποιος ήταν ο Μάρουλο; Ηταν αδιακρισία άραγε να ρωτήσω; (Πώς να αντιληφθώ εκείνη τη στιγμή ότι επρόκειτο απλώς για μια ασυνήθιστη προσέγγιση σε μια απολύτως ασυνήθιστη έκθεση;)


Αριστουργήματα


Οταν η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα τελείωσε το τηλεφώνημα και καθήσαμε να μιλήσουμε, άρχισα λίγο λίγο να καταλαβαίνω από πού πήγαζε ο έκδηλος ενθουσιασμός. H έκθεση «Το φως του Απόλλωνα – Ιταλική αναγέννηση και Ελλάδα», που ετοιμάζεται να παρουσιάσει η Εθνική Πινακοθήκη, δεν είναι απλώς μια παράθεση αριστουργημάτων – μολονότι αριστουργήματα θα περιλάβει, και μάλιστα πολλά: ένα ανάγλυφο από την «Πύλη του παραδείσου» του Λορέντζο Γκιμπέρτι, τον «Νέο με το μετάλλιο», τον λεγόμενο «νεοπλατωνικό», του Ντονατέλο, τον «Αγιο Ιερώνυμο» του Ντομένικο Γκιρλαντάγιο, το «Οραμα του προφήτη Ιεζεκιήλ» του Ραφαήλ, σχέδια του Μιχαήλ Αγγέλου και του Λεονάρντο ντα Βίντσι, την «Αφροδίτη που διασκεδάζει με τη μουσική και τον έρωτα» του Τιτσιάνο Βετσέλιο, την «Αφροδίτη και Αρη» του Πάολο Βερονέζε, τη «Λήδα με τον κύκνο» του Τζάκοπο Τιντορέτο. Ο λόγος όμως που η έκθεση αυτή είναι τόσο μοναδική, δεν είναι ούτε η δυσκολία να συγκεντρώσει κανείς τόσα σπάνια και ασύλληπτης αξίας αντικείμενα σε μία χώρα – και δη στη μικρή Ελλάδα. Ο λόγος είναι ότι η έκθεση αυτή είναι μια ευκαιρία να πούμε ιστορίες.


«Να πούμε ιστορίες» σημαίνει να παθιαστούμε με τη γνώση. Να παθιαστούμε με τη γνώση βεβαίως που μετέδωσε το ελληνικό πνεύμα στον δυτικό κόσμο – όχι όμως θεωρώντας αυτοδικαίως τους εαυτούς μας γεννήτορες του δυτικού πολιτισμού σε μια κρίση αφελούς, πατριωτίζουσας αλαζονείας, αλλά προσεγγίζοντας τη σαγήνη των μεταλλάξεων που υπέστησαν οι μορφές και οι έννοιες καθώς κυρίευαν τους αναγεννησιακούς καλλιτέχνες.


Αυτή τη γοητεία θέλει να μεταδώσει η νέα έκθεση της Εθνικής Πινακοθήκης και δεν υπάρχει αμφιβολία ότι θα το επιτύχει. Καθώς όμως η Μαρίνα Λαμπράκη-Πλάκα μού εξηγούσε τη δομή της έκθεσης, καθώς μου ανέπτυσσε την επιστημονική συγκρότηση που απαιτήθηκε για να παρουσιαστεί εμπεριστατωμένα η σχέση του ελληνικού πνεύματος με την ιταλική Αναγέννηση, η απορία δεν με άφηνε σε ησυχία: ο Μάρουλο… Τι έχει ο Μάρουλο να κάνει με όλα αυτά; H ανακούφισή μου λοιπόν ήταν τεράστια καθώς άκουσα τις λέξεις: «Και φτάνουμε στον περίφημο Μάρουλο…».


Εγειρα λίγο μπροστά και άκουγα τη διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης σαν να μου έλεγε παραμύθι και, υποθέτω, αυτό έκανε, αν και το παραμύθι είναι αληθινό. «Είναι από τα έργα» άρχισε να μου λέει η κυρία Λαμπράκη-Πλάκα «που μας δυσκόλεψαν πολύ για να κατορθώσουμε να τα έχουμε, και φυσικά από τα πιο ακριβά της έκθεσης. Για εμάς είναι πολύτιμο. Απεικονίζει έναν άγνωστο ίσως σε εμάς αλλά πάρα πολύ γνωστό και αγαπητό στην Ιταλία έλληνα ποιητή, ο οποίος έγραψε στη λατινική γλώσσα. Ο Μικέλε Μάρουλο Ταρκανιότα είναι φυσικά ο Μιχαήλ Μάρουλος Ταρχανιώτης. Και θα καταλάβετε αμέσως ότι η ιστορία του είναι καταπληκτική».


Ποιητής και stradiota


«Ο Μιχαήλ» συνέχισε η κυρία Λαμπράκη-Πλάκα «γεννιέται στην Κωνσταντινούπολη, όχι μια τυχαία χρονιά αλλά το 1453. H οικογένειά του είναι αξιωματούχοι του θρόνου και φυσικά τον παίρνουν αμέσως από εκεί και πηγαίνουν στην Ιταλία. Ο Μιχαήλ έχει μεγάλη επίδοση στα γράμματα, μαθητεύει κοντά στον Βησσαρίωνα και γίνεται μέγας λατινομαθής. Ολα του τα έργα είναι παγανιστικά και αναφέρονται στους αρχαίους θεούς, μάλιστα νομίζω ότι αναφέρει τον Χριστό μόνο μία φορά. Οσα γράφει είναι βέβαια ποτισμένα από τον πόνο του ξεριζωμού και από τη νοσταλγία μιας πατρίδας, που όμως δεν είναι το Βυζάντιο ακριβώς αλλά μια πατρίδα οικουμενική, φανταστική, πλασμένη από τον ίδιο, ίσως η Αρχαία Ελλάδα. Το συναρπαστικό όμως είναι ότι ο Μιχαήλ δεν είναι μόνο ποιητής. Ο ίδιος γράφει: «Οταν σταματάει η κλαγγή της μάχης, παραδίδομαι στην αγκαλιά της Μούσας». Είναι μεγάλος πολεμιστής! Για την ακρίβεια, είναι stradiota. Σταδιοδρομεί ως αξιωματικός των ταγμάτων που ονομάζονται stradioti – από τη λέξη strada που σημαίνει δρόμος. Stradioti ονομάζονται τα εκστρατευτικά σώματα που σχηματίζουν Ελληνες και υπηρετούν διάφορες πόλεις, άρχοντες, ευγενείς – εξ ου και η λέξη «στρατιώτης». Ο Μιχαήλ λοιπόν υπηρετεί στη Νεάπολη, στην Ουγγαρία, στη Γαλλία, γυρνάει όλον τον κόσμο, και κάπου ανάμεσα στο 1480 και στο 1490 βρίσκεται στη Φλωρεντία. Είναι προστατευόμενος εκείνου του κλάδου της οικογενείας των Μεδίκων που παραγγέλνει τη «Γέννηση της Αφροδίτης» και την «Ανοιξη». Προστάτης του είναι μάλιστα ο Λορέντζο ντι Πιερφραντσέσκο ντέι Μέντιτσι, ο οποίος ήταν νεοπλατωνικός. Εκεί λοιπόν τον βρίσκει ο Μποτιτσέλι και τον ζωγραφίζει. Πρέπει να σας πω ότι ο Μιχαήλ εθεωρείτο πάρα πολύ ωραίος άνδρας. Τώρα εμάς δεν μας αρέσει και τόσο, αλλά εν πάση περιπτώσει ερωτεύεται μια κοπέλα που θεωρείται η ωραιότερη και πιο μορφωμένη Φλωρεντινή της εποχής. Είναι η Αλεξάνδρα Σκάλα, της οποίας ο πατέρας είναι μεγάλος ουμανιστής και καγκελάριος της Φλωρεντινής Δημοκρατίας. Βέβαια ο Μιχαήλ έχει άδοξο τέλος. Μια νύχτα που γύριζε με το άλογό του ξέσπασε θύελλα. Παρέσυρε ένας χείμαρρος το άλογο και ο Μιχαήλ πνίγηκε. Και η ωραία Αλεξάνδρα κλείστηκε σε μοναστήρι και πέθανε σε ηλικία τριάντα δύο ετών».


H διευθύντρια της Εθνικής Πινακοθήκης μου έδειξε επιτέλους την προσωπογραφία του Μιχαήλ Μάρουλου Ταρχανιώτη. Και ύστερα με κοίταξε σχεδόν παιχνιδιάρικα και με ρώτησε: «Δεν είναι ωραία ιστορία;».


Εγώ σκεφτόμουν ότι αυτή είναι μόνο μία από τις ιστορίες που έχει να αφηγηθεί η έκθεση «Το φως του Απόλλωνα». Και μολονότι λυπάμαι που δεν έχω χώρο να καταγράψω έστω ακόμη μία, ταυτοχρόνως χαίρομαι επειδή είμαι σίγουρος ότι η έκθεση μπορεί να τις αφηγηθεί καλύτερα από εμένα. Δεν απέχει πολύ – θα εγκαινιαστεί στις 22 Δεκεμβρίου. Και κάθε ενδιαφερόμενος – και θα υπάρξουν πολλοί – θα μπορέσει να ανακαλύψει, μέσα από μεγάλα αριστουργήματα, ποιο ήταν το πιο ανεκτίμητο αντικείμενο της προσωπικής συλλογής του Λαυρεντίου του Μεγαλοπρεπούς, ποιος ήταν ο Ευτύχης Διοσκουρίδου, Αιγεεύς (και ποιος ο Διοσκουρίδης), τι είναι οι «Θρόνοι της Ραβένας» και τι έχουν να κάνουν με τον τόσο γνωστό σε όλους μας Ερωτιδέα, γιατί μοιάζουν μεταξύ τους όλες οι αναγεννησιακές απεικονίσεις του Αριστοτέλη (και γιατί, επιπροσθέτως, όλες μοιάζουν με τον Λεονάρντο ντα Βίντσι), ποιος πλοίαρχος έδειχνε, επάνω στο πλοίο του, τη συλλογή του με αρχαία αντικείμενα στον Κυριακό της Ανκόνας και πώς ο Κυριακός της Ανκόνας μπέρδεψε τον Μέγα Αλέξανδρο με τη θεά Αθηνά. Υπομονή…


H έκθεση «Το φως του Απόλλωνα – Ιταλική Αναγέννηση και Ελλάδα» στην Εθνική Πινακοθήκη (Βασ. Κωνσταντίνου 50) θα εγκαινιαστεί στις 22 Δεκεμβρίου. Πληροφορίες στο τηλ. 210 7235.857.