Χείρα βοηθείας ζητεί η Σαμοθράκη

…, στο νησί με την Παλαιάπολη, που βρήκαν την πάγκαλη,

πολύτιμη Νίκη, κουτσουρεμένη από τα χρόνια τα βάρβαρα,

και την άρπαξαν ξένοι στα ξένα κ’ εύρηκαν τα θέμελα

πεσμένων ναών και τοίχους, τείχη πελασγικά, ελληνικά και

ρωμαϊκά και τοίχους βυζαντινούς και πύργους βυζαντινούς

και γενοβέζικους, – στο νησί όλων των καιρών,…

ΙΩΝ ΔΡΑΓΟΥΜΗΣ


(από το πεζογράφημά του


«Σαμοθράκη»)

H Νίκη της Σαμοθράκης, το μοναδικό αυτό αριστούργημα που σήμερα βρίσκεται σε περίοπτη θέση στο Μουσείο του Λούβρου, οδήγησε τα βήματά μου πριν από αρκετά χρόνια στη Σαμοθράκη, στο βορειότερο νησί του αιγαιακού χώρου. H πλούσια φύση, μοναδική ίσως στην Ελλάδα, και ο τεράστιος αρχαιολογικός πλούτος που φιλοξενεί τούτο το πανέμορφο ακριτικό νησί συναρπάζουν τον επισκέπτη. Δυστυχώς όμως η ανάπτυξη και η προβολή είναι αντιστρόφως ανάλογα από αυτά που του πρέπουν!

Εικάζεται πως το όνομα του νησιού προέρχεται από την απότομη και επιβλητική όψη του ορεινού του όγκου. H προελληνική λέξη σάμος σημαίνει ύψος και έτσι η Σαμοθράκη, είναι η ψηλή Θράκη. H παράδοση θέλει τον Ομηρο να επιλέγει την κορυφή Φεγγάρι (υψόμετρο 1.664 μ.) για να τοποθετήσει τον θρόνο του Ποσειδώνα από όπου ο ολύμπιος θεός παρακολούθησε τον Τρωικό Πόλεμο. Πληροφορίες όπως οι παραπάνω μπορεί να βρει ο κάθε ενδιαφερόμενος στον «Μικρό Πολιτισμικό Οδηγό» των Δ. Μάτσα και A. Μπακιρτζή, που αποτελεί ένα πολύ χρήσιμο εγχειρίδιο καθώς παρουσιάζει με τρόπο συνοπτικό, κατανοητό και χωρίς υπερβολικές λεπτομέρειες, την πολιτιστική φυσιογνωμία του νησιού.

H Σαμοθράκη είναι το μοναδικό ίσως ελληνικό νησί με τόσο μεγάλα σε έκταση και ποικιλία δάση. Τα δάση αλλά και η λιμνοθάλασσα του Αγίου Ανδρέα αποτελούν το καταφύγιο σπάνιων ειδών άγριας πανίδας. Εδώ συναντά κανείς και το ενδημικό είδος των αιγοπροβάτων.

Εδώ βρίσκονται και εξαίσιοι αρχαιολογικοί χώροι, από τους σημαντικότερους μάλιστα στο Αιγαίο. H Αρχαία Πόλη και το Ιερό των Μεγάλων Θεών αποτελούν σήμερα τους μοναδικούς οργανωμένους και επισκέψιμους αρχαιολογικούς χώρους της Σαμοθράκης. Δυστυχώς, η πρόσβαση στους άλλους δύο αρχαιολογικούς χώρους που αφορούν το προ/-πρωτοϊστορικό παρελθόν του νησιού, στον Βρυχό και στον παραλιακό οικισμό Μικρό Βουνί, δεν καθίσταται μέχρι στιγμής εφικτή.

H περιήγηση στους επισκέψιμους χώρους αρχίζει από την Αρχαία Πόλη, συνεχίζεται στο Μουσείο και μέσω ενός λιθόστρωτου πεζόδρομου καταλήγει στο Ιερό των Μεγάλων Θεών. Τα ερείπια της Αρχαίας Πόλης, η οποία και κατοικείτο μέχρι και τα υστεροβυζαντινά χρόνια, είναι στο μεγαλύτερο μέρος τους θαμμένα κάτω από την πυκνή βλάστηση που καλύπτει σημαντικό τμήμα της έκτασής της. Το τείχος που περιβάλλει την Αρχαία Πόλη της Σαμοθράκης έχει μήκος περί τα 2,4 χλμ. και χρονολογείται από τον 6ο ως και τον 3ο αιώνα π.X. Εκτός όμως από τα ερείπια της Αρχαίας Πόλης και του τείχους της, στην ίδια τοποθεσία ο επισκέπτης μπορεί να θαυμάσει τους δύο πύργους των Γενουατών Gattilusi (εκ των οποίων ο νοτιοανατολικός, ύψους 17,75 μέτρων, σώζεται σχεδόν ακέραιος) μαζί με τη μεσαιωνική οχύρωσή τους που περικλείει έκταση 1.800 τ.μ., καθώς και τα ερείπια της παλαιοχριστιανικής βασιλικής, η οποία λέγεται ότι χτίστηκε εις ανάμνησιν της επίσκεψης του Αποστόλου Παύλου στο νησί το 49-50 μ.X.

H ταυτότητα και η φύση των θεών της Σαμοθράκης παραμένει αινιγματική διατηρώντας μέχρι και σήμερα ένα πέπλο «διαχρονικής» γοητείας. Οι αρχαίοι συγγραφείς τούς ανέφεραν συχνά με το όνομα Κάβειροι, όρος ο οποίος όμως δεν υπάρχει σε επιγραφική μαρτυρία από τη Σαμοθράκη. Οι Κάβειροι ήταν θεότητες ξένες για το ελληνικό Πάνθεο, οι οποίοι όμως από τον 4ο αιώνα π.χ. ταυτίστηκαν από τους Ελληνες με τη Δήμητρα, την Περσεφόνη, τον Αδη και τον Ερμή και συνδέθηκαν με τον θάνατο και τη μεταθανάτια ζωή. H δε οικοδόμηση μνημειακών λατρευτικών κτιρίων αρχίζει μόλις τον 4ο π.X. αιώνα παρά το ότι οι ενδείξεις για θρησκευτική δραστηριότητα υπάρχουν από τον 7ο π.X. αιώνα.

Ενα λιθόστρωτο μονοπάτι οδηγεί από το Μουσείο στην είσοδο του περιφραγμένου αρχαιολογικού χώρου. Εκεί ο επισκέπτης θα περιηγηθεί τα ερείπια του Ανακτόρου, της Θόλου της Αρσινόης, του Κτιρίου με τις Χορεύτριες, του Ιερού, της Αυλής του Βωμού, του Νεώριου, της Στοάς, του Πρόπυλου του Πτολεμαίου B´, του Ιερού Κύκλου, του Μνημείου της Νίκης, όπου σώζεται ακόμα το θεμέλιο πάνω στο οποίο μαρμάρινες πλάκες με κυματιστή επιφάνεια στήριζαν την καμωμένη από σταχτί μάρμαρο πλώρη του πλοίου με το περίφημο άγαλμα της Νίκης της Σαμοθράκης!

Το Μουσείο Σαμοθράκης

Δυτικά του Ιερού των Μεγάλων Θεών βρίσκεται το Μουσείο. H έκθεση στο Μουσείο περιλαμβάνει ευρήματα κυρίως από την ανασκαφή στο Ιερό των Μεγάλων Θεών αλλά και τις νεκροπόλεις που βρίσκονται πλησίον του Ιερού και διαρθρώνεται σε τέσσερις αίθουσες. Στην τέταρτη αίθουσα του Μουσείου εκτίθεται δυστυχώς ένα εκμαγείο της Νίκης της Σαμοθράκης, η οποία βρίσκεται στο Μουσείο του Λούβρου έπειτα από τις ανασκαφές του Γάλλου Charles François Νöel Champoiseau το 1863, που είχαν λαφυραγωγικό παρά επιστημονικό χαρακτήρα!

Το παράδοξο με το Μουσείο είναι ότι όταν αυτό κατασκευάστηκε (1939-1961 με χρήματα αμερικανών δωρητών) ο μόνος ανασκαμμένος χώρος ήταν αυτός του Ιερού των Μεγάλων Θεών. Κατά συνέπεια, αυτό πήρε τη μορφή ενός Μουσείου αρχαιολογικού χώρου. Σήμερα, 45 χρόνια περίπου μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής του κτιρίου και με την αρχαιολογική έρευνα να έχει φέρει στο φως νέα ευρήματα, η έκθεση παραμένει ακριβώς η ίδια!

Το κτίριο του ’61, που για την ιστορία απέκτησε ηλεκτρική εγκατάσταση το 1970, εννέα χρόνια μετά την ολοκλήρωση της κατασκευής του, είναι αναντίρρητα ακατάλληλο για να στεγάσει τον αρχαιολογικό πλούτο του νησιού. H έλλειψη θέρμανσης και κλιματισμού, οι πρωτόγονες ηλεκτρολογικές εγκαταστάσεις, η στενότητα αποθηκευτικών χώρων και αιθουσών επεξεργασίας των ευρημάτων συστήνουν τη σημερινή εικόνα του Μουσείου που φιλοξενεί σπουδαία ευρήματα.

Το Μουσείο χρειάζεται ανανέωση για λόγους γεωγραφικούς, ώστε να εκτεθούν ευρήματα από το υπόλοιπο νησί, χρονικούς, ώστε να τύχουν αντιπροσώπευσης και άλλες περίοδοι της πολιτιστικής διαδρομής του νησιού, και μουσειολογικούς, προκειμένου να υπάρξει μία σύγχρονη μουσειακή αντίληψη. Και ασφαλώς το εγχείρημα αυτό προϋποθέτει επέκταση του υπάρχοντος κτιρίου σε συνδυασμό με την κατασκευή εγκαταστάσεων που θα φιλοξενούν εργαστήρια και αποθήκες, οικοδομήματα όμως συμβατά πάντα με τον περιβάλλοντα χώρο.


H φειδωλή πρακτική του ΥΠΠΟ

H πανέμορφη Σαμοθράκη των εκπληκτικών αρχαιολογικών χώρων, των μεγάλων δυνατοτήτων αλλά και των σοβαρών ελλείψεων περιμένει καρτερικά από το ΥΠΠΟ αλλά και το Ταμείο Αρχαιολογικών Πόρων και Απαλλοτριώσεων χέρι βοηθείας. Το μεν ΥΠΠΟ θεωρεί πως το ποσό των 30.000-40.000 Ευρώ ετησίως επαρκεί προκειμένου να καλυφθούν τα λειτουργικά έξοδα: ο καθαρισμός, η συντήρηση, η περίφραξη, οι ανασκαφές κτλ. Το δε ΤΑΠΑ, του οποίου ετήσια έσοδα είναι πολλά δισ. (προερχόμενα από την είσοδο στους αρχαιολογικούς χώρους, από την πώληση των εκμαγείων-αντιγράφων και από τις εκδόσεις) αναλώνεται σε τακτικές απολύσεων των συμβασιούχων που εργάζονται εκεί δημιουργώντας ελλείψεις σε προσωπικό, τη στιγμή που αυτό είναι απαραίτητο ιδίως κατά τους θερινούς μήνες!

Ευτυχώς που υπάρχει το Γ´ ΚΠΣ και έτσι την εξαετία 2000-5 η χρηματοδότηση (1.027.146 Ευρώ) των αρχαιολογικών χώρων της Σαμοθράκης θα γίνει από εκεί. Ευτυχώς που υπάρχει το μεράκι των ανθρώπων, που δουλεύουν εκεί και αγωνίζονται για την ανάδειξη του χώρου με πενιχρά μέσα. Ευτυχώς, τέλος, που υπάρχει η πρωτοβουλία ξένων ιδρυμάτων που προτίθενται να βοηθήσουν.

Εδώ εγείρεται και ένα άλλο ζήτημα για το ΥΠΠΟ, αυτό των απαλλοτριώσεων που είναι στενά συνυφασμένο με την επίλυση του μουσειακού προβλήματος. Γιατί μία σωστή μελέτη ανάδειξης αρχαιολογικού χώρου περιλαμβάνει φαντάζομαι και εκπόνηση μελετών για τη διαμόρφωση και του περιβάλλοντος χώρου, αλλά και του χώρου στάθμευσης, που είναι πολύ περιορισμένοι. Προφανώς επαρκούν για το ΥΠΠΟ που φαίνεται πως βάζει τον πήχη πολύ χαμηλά και επαναπαύεται στον μειωμένο σε σχέση με πέρσι αριθμό επισκεπτών του αρχαιολογικού χώρου, τη στιγμή που η κίνηση στο νησί φέτος ήταν μεγαλύτερη παρά τις δυσκολίες πρόσβασης. Το νησί, που απέχει μικρή απόσταση από τις θρακικές ακτές, δεν διαθέτει τακτική συγκοινωνία, απομονώνοντας τους Σαμοθρακίτες, ιδιαίτερα κατά τους χειμερινούς μήνες.

Εν κατακλείδι, στη Σαμοθράκη εντοπίζει κανείς σημαντικότατα προβλήματα που αφορούν τόσο τις αρχαιότητες (επισκευή και επέκταση του Μουσείου, ολοκλήρωση των εκκρεμοτήτων στη διαδικασία των απαλλοτριώσεων, επανέκθεση και αύξηση των τακτικών πιστώσεων για λειτουργικές ανάγκες) όσο και ζητήματα που έχουν να κάνουν με τη συγκοινωνία, τον χωροταξικό σχεδιασμό και τη νεότερη αρχιτεκτονική. Διότι προσωπικά θεωρώ τουλάχιστον απαράδεκτο, τόσο από ηθικής όσο και αισθητικής πλευράς, το κτίριο της Αστυνομίας να είναι κτισμένο μέσα στη μεσαιωνική οχύρωση της Χώρας εμποδίζοντας έτσι την ανάδειξη του μνημείου! Θεωρώ επίσης αδιανόητο να καθυστερεί η λήψη άμεσων μέτρων για την προστασία του παραδοσιακού οικισμού της Χώρας, ο οποίος κινδυνεύει από την ακαλαισθησία των νεότερων νεο-παραδοσιακών επεμβάσεων και φυσικά από την έλλειψη – για άλλη μια φορά – συντονισμένης πολιτικής από πλευράς πολιτείας!

Μια τέτοια πολιτική πρακτική από πλευράς ΥΠΠΟ αλλά και κυρίως της πολιτείας είναι τουλάχιστον άδικη για αυτόν τον προικισμένο από τη φύση τόπο. Αφενός υπονομεύει το πολιτιστικό παρελθόν του νησιού, αφετέρου αποτελεί τροχοπέδη για περαιτέρω ανάπτυξη.

Ο κ. Ιωάννης M. Βαρβιτσιώτης είναι βουλευτής, τ. υπουργός και πρόεδρος του Ινστιτούτου Δημοκρατίας «Κωνσταντίνος Καραμανλής».