Προς το Τέμενος

zenakos@dolnet.gr

Ο Γκρέγκορι Μαρκόπουλος γεννήθηκε το 1928 στο Οχάιο των ΗΠΑ από έλληνες γονείς. * Σπούδασε κινηματογράφο στο Πανεπιστήμιο της Καλιφόρνιας. * Το 1954 ταξίδεψε για πρώτη φορά στην Ελλάδα. * Το 1960 συμμετείχε με τον Τζόνας Μίκας στην ίδρυση του New American Cinema Group. * Το 1966 χρησιμοποίησε ως πρωταγωνιστή στην ταινία του «Eros o Basileus» τον νεαρό κινηματογραφιστή Ρόμπερτ Μπίβερς. * Στις αρχές της δεκαετίας του 1970 απέσυρε τις ταινίες του από την αμερικανική διανομή και τις ταινιοθήκες. * Από το 1980 ως το 1986 διοργάνωσε μαζί με τον Ρόμπερτ Μπίβερς την εκδήλωση «Τέμενος», προβολή ταινιών σε οθόνη εγκατεστημένη στο ύπαιθρο, σε μια ειδυλλιακή τοποθεσία στην Αρκαδία. * Ως τον θάνατό του, το 1992, ο Μαρκόπουλος επικεντρώθηκε στη δημιουργία 22 κύκλων ταινιών, οι οποίοι τιτλοφορούνται συνολικά «Ενιαίος».

Ο Γκρέγκορι Μαρκόπουλος (1928-1992) δεν είναι απλώς μια θρυλική μορφή, ένα στερεότυπο του μοναχικού, ασυμβίβαστου καλλιτέχνη. Μας έχει αφήσει ορισμένες πανέμορφες ταινίες και οι αναζητήσεις του σχετικά με την κατασκευή των οπτικών αντιλήψεων παραμένουν καίριες και καθ’ όλα στο «πνεύμα της εποχής». Ο Μαρκόπουλος αντιλαμβανόταν τη δημιουργία των ταινιών του ως διαδικασία ενιαία, δίχως να διαχωρίζει ανάμεσα στον σκηνοθέτη, στον διευθυντή φωτογραφίας ή στον μοντέρ. Δημιουργούσε τις ταινίες του εξ ολοκλήρου ο ίδιος και ως εκ τούτου επιτύγχανε μια πρωτοφανή συνέπεια στην οπτική τους αντίληψη. Οι ταινίες του αποτελούν σχόλια στην οπτική γλώσσα και προοιωνίζονται τα διλήμματα που κυριαρχούν στις σύγχρονες εικαστικές τέχνες σχετικά με την εγκατάλειψη της γραμμικής αφήγησης και την «αποσπασματικότητα» της συλλογικής εμπειρίας.

H εξοικείωση του αθηναϊκού κοινού με το έργο του παραγνωρισμένου κινηματογραφικού δημιουργού είναι ο στόχος του αφιερώματος με τίτλο «Προς το Τέμενος» που θα παρουσιάσει το Ινστιτούτο Γκαίτε στις 28 Μαΐου. Εμπνευστής του αφιερώματος είναι ο επί μακρόν συνεργάτης και σύντροφος του Μαρκόπουλου Ρόμπερτ Μπίβερς. Ο Ρόμπερτ Μπίβερς είναι και αυτός κινηματογραφιστής και ιδιοκτήτης του αρχείου του Γκρέγκορι Μαρκόπουλου και ο δημιουργός του Ιδρύματος Temenos Inc., στόχος του οποίου είναι η εκτύπωση και η συντήρηση των ταινιών του ελληνοαμερικανού κινηματογραφιστή.

Συναντηθήκαμε προ ημερών στο κυλικείο του Ινστιτούτου Γκαίτε. Είχα την τύχη να παρακολουθήσω δύο σύντομες ταινίες, το «Ming Green» και το «Bliss», και μετά την προβολή ζήτησα από τον Ρόμπερτ Μπίβερς να μου μιλήσει λίγο για την ιδιότυπη τεχνική του Μαρκόπουλου.

«Το καταπληκτικό» μου είπε ο Ρόμπερτ Μπίβερς «είναι αυτό που θα μπορούσαμε να ονομάσουμε «στατική ροή». H ποιότητα της σύνθεσης έχει τρομερή ακρίβεια και εν τούτοις, λόγω της πολύ ειδικής τεχνικής του μοντάζ, επιτυγχάνεται η συνύπαρξη «στάσης» και «ροής». Βέβαια σε ορισμένες ταινίες, όπως στο «Psyche», υπάρχουν πολύ όμορφες κινήσεις της κινηματογραφικής μηχανής, γενικά όμως ο Μαρκόπουλος απέδιδε την κίνηση με το μοντάζ».

Είπα στον Ρόμπερτ Μπίβερς ότι παρακολουθώντας τις σύγχρονες εικαστικές τέχνες διαπιστώνει κανείς πως πολλά έργα video είναι «παιδιά» του Μαρκόπουλου.

«Αυτό είναι αλήθεια» μου απάντησε. «Δεν ξέρω όμως αν θα τα αναγνώριζε!..» συμπλήρωσε γελώντας.

Ποια ήταν λοιπόν, ρώτησα, η ιδέα του «Τεμένους», το οποίο ο Μαρκόπουλος πρωτοεμπνεύστηκε μαζί με τον Ρόμπερτ Μπίβερς;

«H λέξη «Τέμενος»» απάντησε ο Μπίβερς «σημαίνει έναν τόπο χωριστό από όλους τους άλλους. Ο Μαρκόπουλος την αντιλαμβανόταν με το πρόσθετο χαρακτηριστικό του τόπου στον οποίον τίποτε δεν γεννιέται και τίποτε δεν πεθαίνει. H βασική ιδέα ήταν η δημιουργία ενός χώρου θέασης σε αρμονία με το έργο. Επιπλέον, η δημιουργία ενός πλαισίου για τη διατήρηση του έργου, στο οποίο να μπορεί να διαφυλαχθεί μια οργανική ανάπτυξη. Στο πλαίσιο αυτό ο σοβαρός μελετητής θα έχει πρόσβαση στο σύνολο του έργου, σε όλες τις λήψεις πριν από το μοντάζ, στις σημειώσεις, στα σχέδια, στα ποιήματα, στα δοκίμια, στα ημερολόγια… Ολα αυτά βρίσκονται σήμερα στη Ζυρίχη. Πρέπει να αντιληφθείτε ότι για οποιαδήποτε ταινία, είτε εμπορική είτε «πειραματική», είναι πολύ σπάνια η διαφύλαξη του συνόλου του έργου. Στον εμπορικό κόσμο συνήθως ο σκηνοθέτης δεν έχει στην ιδιοκτησία του τα αρνητικά. Παίρνει μισθό και διατηρεί ορισμένα δικαιώματα αλλά η ταινία ανήκει στον παραγωγό. Οι παραγωγοί δεν είναι πολύ προσεκτικοί με τέτοιου είδους πράγματα, ο κινηματογραφικός κόσμος πάσχει από μια χαρακτηριστική «μυωπία» σε σχέση με τη συντήρηση των έργων».

Ο Μαρκόπουλος λοιπόν εμπνεύστηκε το «Τέμενος» για τις δικές του μόνο ταινίες;

«Για τις δικές του» απάντησε ο Ρόμπερτ Μπίβερς «και για τις δικές μου. Ημασταν μαζί τότε. Ο Μαρκόπουλος εμπνεύστηκε το «Τέμενος» ως ένα είδος πρωτοτύπου. H ιδέα ήταν να δούμε τις ταινίες με τον καλύτερο δυνατό τρόπο. Είχε κατά καιρούς απογοητευτεί πολύ από τις προβολές των ταινιών του. Εχει μεγάλη σημασία να δει κανείς ταινίες σαν του Μαρκόπουλου στις σωστές συνθήκες. Γνώρισα τον Μαρκόπουλο το 1965. Γυρίσαμε μαζί την ταινία «Eros o Basileus» το 1966 και τον είδα επίσης να κινηματογραφεί το «Ming Green». Υστερα ο Γκρέγκορι πήγε στο Σικάγο για να γίνει ο πρώτος καθηγητής κινηματογράφου στο Ινστιτούτο Τεχνών και εγώ ήρθα στην Ευρώπη και στην Ελλάδα. Ο Μαρκόπουλος ήρθε τότε και αυτός στην Ελλάδα και γύρισε το «Bliss» στην Υδρα. Το «Τέμενος», τις υπαίθριες προβολές στην Αρκαδία, το ξεκινήσαμε το 1980 αλλά μέναμε στην Ευρώπη και ζούσαμε μεταξύ Ελβετίας και Ελλάδας από πιο παλιά».

Εκείνη την εποχή, ρώτησα τον Ρόμπερτ Μπίβερς, ο Μαρκόπουλος παρουσίαζε δημόσια τις ταινίες του ή είχε ήδη αποτραβηχτεί;

«Ως το 1973 περίπου τις παρουσίαζε κανονικά στους κινηματογράφους» μου απάντησε. «Εκείνη περίπου την εποχή απέσυρε τις ταινίες του από τη διανομή. Είχε μερικές πολύ κακές εμπειρίες με τους διανομείς. Επίσης δεν ήθελε να συνδέεται πλέον με τον Νέο Αμερικανικό Κινηματογράφο. Δεν έβλεπε τον κινηματογράφο ως μέσο καταγραφής μιας ερμηνείας, έβλεπε την ουσία στο ίδιο το μέσο. Μάλιστα χρησιμοποιούσε τη φράση «η ταινία ως ταινία». Εμπνεόταν από τις άλλες τέχνες, ζωγράφιζε μάλιστα ο ίδιος. Αλλά αυτό που τον ξεχωρίζει είναι η δύναμη της απλοποίησης, η στόχευση στο κέντρο μιας τέχνης. Το έκανε αυτό με μεγάλη συνέπεια για όλη του τη ζωή. Αυτό είναι σχεδόν το αντίθετο όσων έχουμε συνηθίσει στον κινηματογράφο. Ο κινηματογράφος είναι εντυπωσιασμός, είναι ταχύτητα, είναι περισπασμός. H κατεύθυνση του Μαρκόπουλου ήταν προς την ακινησία, προς το μυστήριο της ενότητας και της διάρκειας. Ο Μαρκόπουλος κάποια στιγμή πήρε την απόφαση να σταματήσει να εκτυπώνει τις ταινίες του και να συγκεντρωθεί στο να φτιάχνει καινούργια δουλειά. Παλαιότερες ιδέες μαζί με νέο υλικό τελικά οργανώθηκαν σε 22 κύκλους ταινιών υπό τον τίτλο «Ενιαίος»».

Πρόκειται, είπα, για το υλικό που ο Ρόμπερτ Μπίβερς παλεύει τώρα να συντηρήσει και να εκτυπώσει;

«Ναι» μου απάντησε «αλλά όχι μόνο. H προσπάθεια αφορά όλο το αρχείο. Ευτυχώς συναντώ κάποιο ενδιαφέρον. Το Ιδρυμα Κωστοπούλου, για παράδειγμα, εδώ στην Ελλάδα χορήγησε τη συντήρηση και την εκτύπωση των ταινιών που θα δείξουμε στο Ινστιτούτο Γκαίτε. Πράγματι, όμως, το «Ενιαίος» είναι το πιο δύσκολο. Το Ιδρυμα Schwyzer Winiker της Ζυρίχης ευτυχώς χορήγησε τη συντήρηση και την εκτύπωση των τεσσάρων πρώτων κύκλων. Αυτούς προγραμματίζουμε να προβάλουμε τον Ιούνιο του 2004 στο ίδιο σημείο όπου είχαμε κάνει τις προβολές το 1980. Ελπίζω ότι, εφόσον καταφέρουμε να πραγματοποιήσουμε και πάλι τις προβολές στην Αρκαδία, θα είμαστε σε θέση να επιτύχουμε τις σωστές συνθήκες. H προβολή στο Ινστιτούτο Γκαίτε είναι μια εισαγωγή σε αυτό το μεγάλο γεγονός που θα είναι η παρουσίαση των πρώτων τεσσάρων κύκλων του «Ενιαίος»».

«Προς το Τέμενος». Αφιέρωμα στον Gregory J. Markopoulos στο Ινστιτούτο Γκαίτε (Ομήρου 14-16, Αθήνα, τηλ. 210 6470.980) στις 28 Μαΐου. Θα προβληθούν οι ταινίες: «Ming Green», «Psyche», «Twice Α Man» και «Bliss». Για το έργο του ελληνοαμερικανού κινηματογραφιστή θα μιλήσει ο Σάιμον Φιλντ, διευθυντής του Διεθνούς Φεστιβάλ Κινηματογράφου του Ρότερνταμ. Ωρα έναρξης: 19.30.