Ο ανυποψίαστος πεινασμένος ταξιδιώτης που θα σπρώξει την πόρτα του πανδοχείου «Το μικρό γουρουνάκι» στην πλαγιά ενός κατάφυτου λόφου έξω από το Κάσσελ θα τα χάσει. Στην καρδιά της προηγμένης Γερμανίας ο κάπελας ψήνει ακόμα το κρέας πάνω στη θράκα ενός τζακιού και προσφέρει δικό του κοκκινέλι. Αυτή η αναπάντεχη αίσθηση μιας ευχάριστης αρρυθμίας στην επικράτεια της παγκοσμιοποίησης τον περιμένει και όταν κατέβει στην πόλη, όπου το περασμένο Σάββατο άνοιξε η ενδέκατη Documenta11, μια από τις μεγαλύτερες εκθέσεις σύγχρονης τέχνης διεθνώς.
Τα δικά της καταφύγια είναι ο παλιός σιδηροδρομικός σταθμός του Κάσσελ, η αίθουσα που έχει κατασκευαστεί ειδικά για την έκθεση, το μουσείο Φριντερικιάνουμ, οι κήποι της Ορανζερί και από φέτος το κτίριο της πρώην ζυθοποιίας Μπίντιγκ. Και προσφέρει αναπάντεχες συγκινήσεις: δίπλα σε καλλιτεχνικές αποθεώσεις του δυτικού σολιψισμού ντοκουμέντα μιας πυρέσσουσας περιφέρειας, διανοητικούς γρίφους, αλλά και πολύχρωμες φαντασμαγορίες. Αυτή ήταν η πρόθεση του διευθυντή της φετινής Documenta11, του Νιγηριανού Οκουι Ενβέζορ, να εντοπίσει στη σύγχρονη καλλιτεχνική παραγωγή την επέλαση της περιφέρειας προς το κέντρο, όπως αυτή διατυπώθηκε εκκωφαντικά σε ένα άλλο επίπεδο με τα γεγονότα της 11ης Σεπτεμβρίου. Αυτή η φιλοδοξία διαφοροποιεί αισθητά τη φετινή έκθεση από την προηγούμενη το 1997. Κατά τα άλλα επιβεβαιώνεται άλλη μία φορά η κυριαρχία του βίντεο, του φιλμ, της φωτογραφίας και των εγκαταστάσεων χώρου έναντι των κλασικών εικαστικών τεχνών.
Το πέρασμα στη Δύση
Στον μικρό σιδηροδρομικό σταθμό Ουνγκένι στα σύνορα μεταξύ Μολδαβίας και Ρουμανίας τα τρένα σταματούν. Εκεί είναι το μεγάλο πέρασμα από την Ανατολή στη Δύση, εκεί αλλάζουν ριζικά οι σιδηροτροχιές. Τρεις ώρες χρειάζονται μέχρις ότου το κάθε τρένο ανυψωθεί με γερανούς δυο μέτρα ψηλά για να μεταφερθεί από το ρωσικό στο δυτικό σύστημα σιδηροτροχιών. Στο μεταξύ οι επιβάτες περνούν από τον συνοριακό έλεγχο, προτού αρχίσει το ταξίδι προς τη Δύση. Σε κάποιο τέτοιο ενδιάμεσο ο μολδαβός καλλιτέχνης Πάβελ Μπράιλα κατάφερε παρά την απαγόρευση να καταγράψει με την κάμερα τη μεταφορά των βαγονιών. Το υλικό αυτό, διάρκειας 40 λεπτών, προβάλλεται σε έναν σκοτεινό θάλαμο της Documenta11 με τίτλο «Παπούτσια για την Ευρώπη». Εχει την ατμόσφαιρα ενός σκοτεινού μηχανουργείου, όπου χαλκεύεται μυστικά, αλλά ακούραστα η διάβαση μιας κερκόπορτας. Στην απέναντι πλευρά λαμπυρίζει το όνειρο της ευμάρειας.
Η μετανάστευση και οι ακραίοι εθνικισμοί, η παγκοσμιοποίηση και η δημοκρατία, ο πολιτιστικός συγκρητισμός και ο κοσμοπολιτισμός, η κατάσταση στις χώρες που δημιουργήθηκαν μετά το τέλος της αποικιοκρατίας, όλα αυτά συζητήθηκαν αναλυτικά εν όψει της Documenta11 σε τέσσερα συνέδρια-προπομπούς που έγιναν τον τελευταίο χρόνο στο Βερολίνο και το Νέο Δελχί, τη Σάντα Λουτσία και το Λάγος. Η Documenta11 είναι η πέμπτη και τελευταία πράξη της διοργάνωσης του Οκουι Ενβέζορ και εν μέρει εικονογραφεί με τον τρόπο της τις συζητήσεις που προηγήθηκαν.
Κατακλυσμός φωτογραφιών
Και οι πιο αγνές πολιτικές προθέσεις ωστόσο θολώνουν συχνά το τοπίο της τέχνης και στο Κάσσελ αυτό γίνεται εμφανές κυρίως μέσα στον κατακλυσμό της φωτογραφίας. Οσο υπαινικτικές κι αν είναι οι φωτογραφίες του Μαροκινού Τουχάμι Ενάντρε που σχολιάζει σιωπηλά το ανθρώπινο κόστος των πληγμάτων της 11ης Σεπτεμβρίου, όσο δηλωτική κι αν είναι η δουλειά του Νοτιοαφρικανού Κεντλ Τζίαρς που φωτογράφισε φράχτες, μέτρα ασφαλείας και πινακίδες με απαγορεύσεις έξω από σπίτια-φυλακές στο Γιοχάνεσμπουργκ, όσο επίκαιρες κι αν είναι οι λήψεις της Λιζλ Πόνγκερ με τα ίχνη των αντιπάλων της παγκοσμιοποίησης στους άδειους δρόμους της Γένοβας, όλα αυτά τα καλοπροαίρετα ντοκουμέντα δεν διαφέρουν και πολύ από τις φωτογραφίες που πλημμυρίζουν καθημερινά τον διεθνή Τύπο. Το αν αποτελούν όντως δείγματα αισθητικής και παραδείγματα σύγχρονης τέχνης, είναι ένα ερώτημα που παραμένει μετέωρο στις κατάφορτες με φωτογραφικό υλικό αίθουσες του Κάσσελ.
Από αυτή την άποψη φαίνεται πολύ πιο ενδιαφέρουσα μια σειρά διακοσίων «ψυχρών» φωτογραφιών των Γερμανών Μπερντ και Χίλα Μπέχερ με θέμα παραδοσιακά σπίτια της βιομηχανικής περιοχής του Ζήγκεν, κατανεμημένων σε τυπολογικές ομάδες κατά το πρότυπο των ατλάντων φυσικής ιστορίας του 19ου αιώνα. «Ανώνυμα γλυπτά» θεωρούν τα έργα τους οι δύο φωτογράφοι, σπίτια κατασκευασμένα από άγνωστους αρχιτέκτονες.
Κυρίαρχες οι εγκαταστάσεις
Οι εγκαταστάσεις κυριαρχούν επίσης στην πλήθουσα καλλιτεχνική αγορά της Documenta11 και ως επί το πλείστον δεν μπορεί να αντιληφθεί κανείς τον αισθητικό τους πυρήνα χωρίς οδηγίες χρήσεως. Ο Ιάπων Ον Καβάρα για παράδειγμα έχει εγκαταστήσει σε μια αίθουσα ένα γυάλινο κουβούκλιο, μέσα στο οποίο ένας εκφωνητής και μια εκφωνήτρια διαβάζουν εναλλάξ και με ευλάβεια μπροστά σε ένα μικρόφωνο ένα ογκώδες βιβλίο. Φέρει τον τίτλο «Ενα εκατομμύριο χρόνια» και περιέχει όντως μόνον αριθμούς: από το ένα μέχρι το ένα εκατομμύριο.
Σύμφωνα με τις οδηγίες χρήσεως του έργου πρόκειται για «ένα επικής πνοής σχέδιο που διασαφηνίζει τη σημασία των δεδομένων ως μέτρου της ανθρώπινης ζωής». Προτού οι δύο εκφωνητές εκμετρήσουν το ζην με την ανάγνωση του έπους καταφεύγουμε σε άλλη αίθουσα, όπου βρίσκουμε παρηγορία στην εγκατάσταση του Ουατάρα Γουότς από την Ακτή του Ελεφαντοστού, ένα χάρμα θρασύτατης και αχαλίνωτης μετααποικιοκρατικής φαντασίας που δεν έχει την παραμικρή ανάγκη επεξηγήσεων. Μια παρέα γάλλων ευγενών έχουν εγκαταλείψει σε ένα λιβάδι την άμαξα που τους μετέφερε, έχουν απλώσει γύρω γύρω τα σεντούκια με τα πλούτη τους και επιδίδονται μέσα από τα ανασηκωμένα φουρό και τις ανοιγμένες δαντελωτές σκελέες σε πέντε ερωτικές αθλοπαιδιές: γονυπετής πεολειχία, ζωηρό οπισθογεμές, χιαστό με πέλματα και βλέμματα ψηλά, λεσβιακή αιδοιολειχία και τριπλό καπακωτό.
Οι κόμητες και οι κόμισσες είναι όλοι ανεξαιρέτως ακέφαλοι. Ως άψυχα και ακόλαστα θηρία εξακολουθεί να βλέπει και σήμερα τους ευρωπαίους τουρίστες, μακρινούς απογόνους των αποικιοκρατών, η λαϊκή φαντασία σε πολλές χώρες που αποτίναξαν προ πολλού τον ζυγό.
Αιφνιδιασμός και μυστήριο
Στη φετινή Documenta11 έχει ενισχυθεί η παρουσία καλλιτεχνών από τις πέντε ηπείρους και συχνά έχει κανείς την εντύπωση ότι δημιουργοί που προέρχονται από κοινωνικά διακεκαυμένες ζώνες είναι πιο νευρώδεις και πιο ουσιαστικοί από συναδέλφους τους, η ευαισθησία των οποίων διαμορφώθηκε αποκλειστικά εντός των τειχών της Δύσης. Η εγκατάσταση με βίντεο του καλλιτεχνικού ζεύγους Κοπιστιάνσκι που έχει τίτλο «Ροή» μάς ταλαιπωρεί με τον πλου μιας πλαστικής σακούλας που παρασύρεται από το νερό ενός ποταμού. Προτιμούμε το υποβλητικό φιλμάκι του Ιρανού Ζεϊφολάχ Ζαμαντιάν με τίτλο «Η λευκή στάση»: παρακολουθεί μια γυναίκα με τσαντόρ που περιμένει το λεωφορείο στο κέντρο της Τεχεράνης και προσπαθεί να συγκρατήσει την ομπρέλα της μέσα στον άγριο χιονιά που έχει ξεσπάσει, ενώ το μόνο που ακούγεται είναι ο υπόκωφος βόμβος της πολιτείας και οι κουρούνες που κρώζουν. Ο Ολλανδός Μαρκ Μάντερς αποθέτει μέσα σ’ ένα κηπάκι με μαύρα χαλίκια το απανθρακωμένο και τεμαχισμένο πτώμα μιας μαύρης γάτας. Προτιμούμε τις κατασκευές της Χορέ Φεϊτζού, και πάλι από το Ιράν, με γενικό τίτλο «Προϊόντα Χορέ Φεϊτζού» στο χρώμα του κάρβουνου: συσσωρευμένα υλικά, βαζάκια με μπαχαρικά, κασέλες με κουβέρτες της γιαγιάς, τελάρα με αχρείαστα, μυστηριώδη προϊόντα, ράφια με χειρόγραφα. Ανακαλεί όλα τα ξεχασμένα παλιατζίδικα και ψιλικατζίδικα της καθ’ ημάς Ανατολής ως συστατικά ενός μακρινού παρελθόντος που μετατρέπονται σε στοιχεία ταυτότητας. Τέλος, αυτή η Documenta11 των πολιτικών νύξεων, των συζητήσιμων καλλιτεχνικών αινιγμάτων, αλλά και των αιφνιδιαστικών εκπλήξεων παρουσιάζει και ορισμένα αδιαμφισβήτητα μεγέθη. Ενα κορυφαίο τέτοιο παράδειγμα είναι τα σιωπηλά και όμως εύγλωττα έργα της Λουίζ Μπουρζουά με τίτλο «Κελιά»: γυναικεία κεφάλια από ύφασμα μέσα σε δικτυωτές κατασκευές που ψιθυρίζουν μέσα από τα θεόκλειστα χείλη τους ιστορίες εγκλεισμού αιώνων.
Η έκθεση Documenta11 θα διαρκέσει ως τις 15 Σεπτεμβρίου.
