Η ψηφιακή τεχνολογία και το Internet είναι ο προπομπός της νέας εποχής της επικοινωνίας. Οι προκλήσεις που έχουμε να αντιμετωπίσουμε μοιάζουν πρωτόγνωρες ενώ, όπως συνηθίζεται σε περιόδους μεγάλης αβεβαιότητας, έχουν δημιουργηθεί σχολές πρόβλεψης του ψηφιακού μέλλοντός μας. Η ίδια η Ιστορία όμως διδάσκει ότι ακόμη δεν έχουμε δει τίποτε.
Η σημερινή ψηφιακή τεχνολογία είναι αδιαμφισβήτητα επαναστατική αφού είναι η πρώτη που επιτρέπει στο ευρύ κοινό την απεριόριστη επικοινωνία πολλών με πολλούς. Ολοι μπορούν να επικοινωνήσουν μέσα από τα newsgroups, τα chat rooms και forums του Διαδικτύου έστω και δυνητικά άμεσα και ταυτόχρονα με όλα τα άλλα μέλη του Δικτύου. Οι συνέπειες που αυτά τα εργαλεία επικοινωνίας θα έχουν στη ζωή μας είναι τέτοιες που ακόμη και οι πλέον «ειδικοί» και «άμεσα ενδιαφερόμενοι» αδυνατούν να προβλέψουν την πλήρη έκτασή τους. Φανταστείτε λοιπόν την αδυναμία εκείνων που καλούνται να ελέγξουν ή φευ και να νομοθετήσουν, κάτι το οποίο όχι μόνο δεν μπορούν να ορίσουν αυστηρά αλλά ούτε απλώς να το περιγράψουν.
Το χάσμα που υπάρχει μεταξύ της επιθυμίας μας να μάθουμε το τι μέλλει γενέσθαι και της αδυναμίας που είναι σύμφυτη με κάθε μεταβατική περίοδο φαίνεται να καλύπτεται από ορδές «προφητών». Θα λέγαμε ότι έχουν δημιουργηθεί τρεις σύγχρονες σχολές «προφητών»:
Πρώτη αυτή των «τεχνολόγων» (Γκέιτς, Νεγκροπόντε, Δερτούζος κ.ά.) οι οποίοι, ξεκινώντας από την τεχνολογία της επικοινωνίας, προσπαθούν να «προβλέψουν» τα της Εποχής της Επικοινωνίας.
Ακολουθεί η σχολή των «εφευρετών» (Andreessen, Jobs, Wosniak και πολλοί άλλοι επιχειρηματίες) οι οποίοι εφευρίσκουν νέα προϊόντα, νέες αγορές και ουκ ολίγες φορές το «μέλλον».
Τρίτη και τελευταία σχολή αυτή των «ιστορικών» (Alvin και Heidi Toffler, Builder, Rondfeldt κ.ά.) οι οποίοι προσπαθούν να προβλέψουν το μέλλον συγκρίνοντάς το με το παρελθόν.
Στη σχολή των «ιστορικών» εντάσσουμε και τους εαυτούς μας. Είναι χαρακτηριστικό ότι στην εποχή του τηλεγράφου οι προβλέψεις των «ιστορικών» ήσαν οι σχετικά πιο ακριβείς· όλοι πάντως απείχαν παρασάγγας από την τελική κατάληξη της… ιστορίας του μέσου. Χρησιμοποιούμε το εργαλείο στρατηγικής Assumption Based Planning της RAND και τη λαμπρή μελέτη της Elizabeth Eisenstein «The Printing Press as an agent of change» σχετικά με την επίδραση της τυπογραφίας στον κόσμο. Η τυπογραφία και ο Γουτεμβέργιος επιλέχθηκαν διότι οι αλλαγές που ακολούθησαν την εφεύρεση της τεχνολογίας της επικοινωνίας ενός προς πολλούς είναι πολύτιμες για τη μελέτη της επικοινωνιακής επανάστασης πολλών με πολλούς που τώρα όλοι μας «γευόμαστε».
Οι συγκρίσιμοι παράγοντες των δύο τεχνολογιών είναι πολλοί. Εδώ παραθέτουμε τους κυριότερους:
1. Οι αλλαγές στη νέα Εποχή της Επικοινωνίας θα είναι τόσο δραματικές όσο αυτές στη μεσαιωνική Ευρώπη.
Η τυπογραφία έπαιξε τεράστιο ρόλο στη Θρησκευτική Μεταρρύθμιση, στην Αναγέννηση και στην Επιστημονική Επανάσταση. Κάθε έκδοση εντύπου ως σημείο αναφοράς διευκόλυνε και τη διάδοση και τη διάρκεια των απόψεων. Επίσης επέτρεψε τη συλλογική διόρθωση λαθών και τον σχολιασμό έργων από όλους τους αναγνώστες του. Κάτι παρόμοιο συμβαίνει σήμερα και στο Internet όπου όλοι μπορούμε όχι μόνο να σχολιάσουμε απεριόριστα, σε πραγματικό χρόνο, αλλά και να συγγράψουμε απευθυνόμενοι έστω και δυνητικά σε όλους.
Τα βιβλία έδωσαν τη δυνατότητα για συσσώρευση και σύγκριση της γνώσης επιτρέποντας τη δημιουργική και ταυτόχρονη αντιπαράθεση πολλών στατικών κειμένων. Τα βιβλία δεν βοήθησαν απλώς τη διάδοση του προτεσταντισμού αλλά και τον προκάλεσαν. Αν ο Λούθηρος δεν εντόπιζε ενοχλητικές διαφορές στα «τυποποιημένα» βιβλία που αφορούσαν το δόγμα, ίσως να μην καταπιανόταν να ιδρύσει την εκκλησία του. Στο Internet με το πάτημα ενός πλήκτρου βρίσκουμε όλες τις πληροφορίες που πληρούν τα κριτήρια αναζήτησης ενώ είναι δυνατή η ταυτόχρονη αυτόματη μετάφρασή τους στις πιο διαδεδομένες γλώσσες του πλανήτη. Ενας ζωντανός πολυεθνικός κατάλογος.
Αξίζει δε να σημειωθεί ότι προστιθεμένη αξία στα βιβλία έδιναν οι κατάλογοι περιεχομένων και τα ευρετήρια. Πολλά ευρετήρια έτυχε να είναι και οι πρώτες πλήρεις και συστηματικές καταγραφές «σύγχρονης» ιστορίας. Μήπως αυτό σας θυμίζει κάτι από τα σημερινά ευρετήρια και τις «πύλες» του Internet;
Σημαντική επίσης ήταν η συμβολή της τυπογραφίας στην αλλαγή του τρόπου μετάδοσης της γνώσης. Η μαθητεία και η αποστήθιση ήσαν οι μοναδικοί τρόποι εκπαίδευσης του λαού. Τα βιβλία περιόρισαν την ανάγκη παρουσίας διδασκάλου και επέτρεψαν ακόμη και την αυτοδιδασκαλία (βλ. Νεύτων). Αυτή η μετάβαση είχε σημαντικές συνέπειες στην ίδια την κοινωνία αφού έτσι ετέθη σε αμφισβήτηση όλο το οικοδόμημα διάδοσης και ελέγχου της γνώσης. Σήμερα όλοι βιώνουμε τα εκπαιδευτικά CD-ROM, τις εξομοιώσεις, τις δυνατότητες τηλε-συνδιάσκεψης, τηλε-εργασίας κ.ά.
2. Το μέλλον της νέας Εποχής της Επικοινωνίας θα οριστεί από απρόβλεπτες και απροσδόκητες συνέπειες.
Τόσο ο προτεσταντισμός όσο και η μετάβαση από το γεωκεντρικό στο ηλιοκεντρικό σύμπαν ήταν απροσδόκητες συνέπειες της τυπογραφίας. Ποιος θα φανταζόταν ότι οι προσπάθειες του Ερασμου ή του Κοπέρνικου να «καθαρογράψουν» τα χειρόγραφα και τις πρώτες γεμάτες λάθη εκδόσεις των βιβλίων θα οδηγούσαν στη γένεση ριζοσπαστικών ιδεών που θα διαμόρφωναν το ιστορικό γίγνεσθαι; Στο Internet ήδη παρατηρούμε απρόβλεπτα και μη προσδοκώμενα φαινόμενα επιθέσεις σε δίκτυα, παραπληροφόρηση κ.ά. και έχουμε κάθε λόγο να πιστεύουμε ότι θα συνεχιστούν.
3. Θα περάσουν δεκαετίες προτού δούμε τις πλήρεις επιπτώσεις της νέας Εποχής της Επικοινωνίας.
Από την εφεύρεση της τυπογραφίας ως την εμφάνιση των σημαντικών συνεπειών της στην κοινωνία πέρασαν πάνω από 100 χρόνια. Αν και σήμερα μοιάζει ο χρόνος να κυλά πιο γρήγορα, θα περάσουν δεκαετίες για την εμφάνιση των νικητών και των ηττημένων της εποχής μας. Αλλωστε ακόμη και σήμερα σημαντικές και μόνιμες πολιτισμικές αλλαγές θέλουν πολύ καιρό για να ριζώσουν και να γίνουν καθεστώς. Τα συμπεράσματα
α) Οι νέες τεχνολογίες της επικοινωνίας πρέπει να παραμείνουν ελεύθερες από παρεμβάσεις και περιορισμούς.
β) Η πολιτική που θα ακολουθηθεί για τη διαχείριση των απρόβλεπτων συνεπειών της νέας Εποχής της Επικοινωνίας θα πρέπει να διακριθεί από φαντασία και πειραματισμό.
Οι κοινωνίες οι οποίες προσπάθησαν να «ελέγξουν» την τυπογραφία υποφέρουν ακόμη και σήμερα από τις βαρύτατες συνέπειες αυτής της απαγόρευσης. Σημειώνουμε την περίπτωση της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας που, φοβούμενη τις συνέπειες των βιβλίων στην «ορθόδοξη» προφορική μεταφορά του Κορανίου, απαγόρευσε τα βιβλία ως τα μέσα του 19ου αιώνα. Στην Ευρώπη η τυπογραφία και κατά συνέπεια η διάδοση της γνώσης συγκεντρώθηκε αρχικά κυρίως στις προτεσταντικές χώρες, όπου τα εκεί αδύναμα κράτη δεν μπορούσαν, ακόμη και αν ήθελαν, να την περιορίσουν.
Αναφορικά με τη φαντασία που χρειάζεται στη διαχείριση της νέας τεχνολογίας θα αναφέρουμε ως παράδειγμα την προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων. Η σημερινή νομοθεσία έχει αφετηρία το πρώτο δικαίωμα-προνόμιο που δόθηκε το 1469 σε έναν βενετό τυπογράφο. Η νομική κατοχύρωση όμως του copyright έγινε για πρώτη φορά το 1709 στην Αγγλία με το «Θέσπισμα της Αννας». Βέβαια η παράνομη αντιγραφή ενός βιβλίου συνεπάγεται σεβαστό κόπο και κόστος (ανάλογο με το κόστος του πρωτοτύπου) και κατά συνέπεια ήταν περιορισμένη. Η ψηφιακή εποχή ανατρέπει τα παλαιά δεδομένα αφού η μαζική αντιγραφή και η αναπαραγωγή έχουν σχεδόν μηδενικό κόστος. Ο J. Ρ. Barlow εκτιμά ότι «η προστασία των πνευματικών δικαιωμάτων θα βασίζεται κυρίως στις ηθικές αξίες και στην τεχνολογία παρά στη δύναμη του νόμου».
Φυσικά και θα πρέπει να αναλάβουμε δράση στα θέματα των πνευματικών δικαιωμάτων, της πορνογραφίας κτλ. Ωστόσο δεν θα πρέπει να διακινδυνεύσουμε την ελεύθερη και απρόσκοπτη εξέλιξη του μέσου στο σύνολό της, ειδικά στα πρώτα βήματά του, όπου οι όποιες ανεπιθύμητες συνέπειες ή αδυναμίες του μπορούν να βελτιωθούν με σχετική ευκολία.
Η πρόταση για την πλήρη απελευθέρωση του Internet και των νέων τεχνολογιών δεν αφορά μόνο τους κρατικούς νομοθέτες, οι οποίοι σε αρκετές χώρες ήδη καλούνται, με διάφορα προσχήματα όπως αυτό της «διαπλοκής», να «θέσουν υπό έλεγχο» μια δυναμική εφεύρεση που δεν μπορούμε καν να περιγράψουμε· απευθύνεται και σε όσους μπορούν να ενθαρρύνουν την ελεύθερη πρόσβαση στις ασύλληπτες ακόμη δυνατότητες των νέων μέσων στο ευρύ κοινό, καθώς και την ελεύθερη ανάπτυξή του χωρίς περιοριστικές παρεμβάσεις εκσυγχρονίζοντας την κοινωνία. Αυτές οι δυνάμεις θα πρέπει να αξιοποιήσουν τις δυνατότητες που τους προσφέρουν οι τεχνολογίες των νέων μέσων μετασχηματίζοντας τις υπάρχουσες δομές τους σε σχηματισμούς που θα τους εξασφαλίσουν ευελιξία και προσαρμοστικότητα για την επιβίωσή τους σε ένα απρόβλεπτο περιβάλλον.
Πολλά κράτη έχασαν από τον παρεμβατισμό στην εποχή της τυπογραφίας αλλά και με τη χειραγώγηση των παραγωγικών τάξεων κατά τη μετάβαση στη βιομηχανική παραγωγή. Οι ατυχείς στρατηγικές επιλογές των κρατών αυτών συνοδεύουν την πορεία τους από τότε ως σήμερα. Ας αξιοποιήσουμε την Ιστορία λοιπόν. Με την ανεξάντλητη ροή των πληροφοριών στα σημερινά ευρύτατα δίκτυα οι δικαιολογίες στερεύουν!
Ο κ. James Α. Dewar είναι μαθηματικός και διευθυντής Διασφάλισης Ποιότητας των Ερευνών της RAND, όπου εφευρέθηκαν ο πυρήνας του Internet Packet Switching και το ηλεκτρονικό ταχυδρομείο.
Ο κ. Δημήτρης Βαγενάς είναι ηλεκτρολόγος μηχανικός, μεταπτυχιακός φοιτητής, υπότροφος του Συλλόγου «Οι Φίλοι της Μουσικής» στα ΜΜΕ και στις νέες τεχνολογίες.
