Το Στάλινγκραντ των ηττημένων

Heinrich Gerlach
Breakout at Stalingrad
Εκδόσεις Apollo, 2018
σελ. 707, τιμή 25 στερλίνες

Αντλώντας από τις προσωπικές του εμπειρίες, ο Γκέρλαχ συγκροτεί ένα ευρύ καστ χαρακτήρων που θα βαδίσουν από την αλαζονεία του αήττητου προς την ολοκληρωτική συντριβή. Υπάρχουν οι κυνικοί βετεράνοι, όπως ο πρωταγωνιστής υπολοχαγός Μπρόιερ, ο οποίος φυλλομετρά στο αρχηγείο της Στρατιάς ιλουστρασιόν περιοδικά με στάρλετ που «βολτάρουν σε πόλεις της Ανατολικής Ευρώπης παίζοντας τον ρόλο των ανδρείκελων της νέας «κυρίαρχης φυλής»» και στερείται κάθε αυταπάτης για την ηγεσία του Χίτλερ. Υπάρχουν οι πιστοί Ναζί, όπως ο Sonderführer Φρέλιχ, ορκισμένος στο αλάθητο του Φίρερ, έτοιμος ανά πάσα στιγμή να αναπαραγάγει την τρέχουσα συνθηματολογία. Την πορεία της σκέψης του μέσου γερμανού στρατιώτη αναλαμβάνει να διερμηνεύσει ο λοχαγός Εντριγκαϊτ: «Ολα έγιναν αργά, με αβλαβή και φιλικό τρόπο. Αναθεώρηση της Συνθήκης των Βερσαλλιών; Και σωστή και φιλήσυχη κίνηση. […] Να δώσουμε ένα μαθηματάκι στους Πολωνούς; Εγινε! […] Οταν η Γαλλία […] κατέρρευσε άμεσα σαν κεραυνοβολημένη, τα νεύρα όλων ηρέμησαν. Αυτός ο Χίτλερ ήταν μια πραγματική δύναμη της φύσης! […] Στην αρχή ήταν δύσκολο να πάρει κανείς στα σοβαρά αυτό που όλοι ονόμαζαν πομπωδώς «πόλεμο». Μέχρι που έσκασε αυτή η ιστορία με τη Ρωσία». Ολοι τελικά καταλήγουν στο ίδιο σημείο, περικυκλωμένοι, χωρίς καύσιμα και πυρομαχικά, βαλλόμενοι από τον Κόκκινο Στρατό, πεθαίνοντας από πείνα σε μια δαντική κόλαση όπου οι δρόμοι, όπως η «Οδός των Οστών», φέρουν αντί ξύλινων οδοδεικτών πτώματα παγωμένα από το πολικό ψύχος.

Ο Γκέρλαχ εξιστορεί τα δεινά της πλευράς των Γερμανών, εξ ου και οι χαρακτήρες του είναι κατά βάση αντιήρωες πιασμένοι στα γρανάζια του πολέμου και προδομένοι από τον παραλογισμό του Χίτλερ να πέσουν μέχρις ενός. Το Στάλινγκραντ γίνεται «Κρανίου Τόπος», «Γολγοθάς», «σταύρωση». Ωστόσο, δεν υπάρχει άφεση αμαρτιών. Υπαινικτικά, ο Γκέρλαχ βάζει έναν αιχμάλωτο ρώσο πιλότο να κατηγορεί τους Γερμανούς «πρώτα σκοτώνατε τους Εβραίους, τώρα σκοτώνετε σοβιετικούς πολίτες». Η κατηγορία θυμίζει σε έναν στρατιώτη μια απόπειρα εκτέλεσης 50 Εβραίων την οποία σταμάτησε την τελευταία στιγμή ένας αξιωματικός προκαλώντας του οργή γιατί «η παρέμβαση τον στέρησε από ένα μακάβριο θέαμα». Αφήνεται, επιπλέον, να εννοηθεί ότι ο ρώσος πιλότος τελικά εκτελέστηκε. «Υπακούσαμε τυφλά. Δεν είμαστε άμοιροι ευθυνών» λέει στο τέλος του μυθιστορήματος ο λοχαγός Αϊχερτ. «Ημασταν στρατιώτες του Φύρερ, από τώρα και στο εξής ας είμαστε ανθρώπινα όντα» συνεχίζει, ενώ οι επιζώντες βαδίζουν στην αιχμαλωσία φωνάζοντας ειρωνικά «Χάιιιιλ Χίτλερ» και ο Χίτλερ δηλώνει στην ακροτελεύτια πρόταση ότι «το καθήκον όσων πολέμησαν στο Στάλινγκραντ είναι να είναι νεκροί».

Το ιστορικό παρασκήνιο του μυθιστορήματος του Γκέρλαχ είναι εξίσου πλούσιο με τη θεματική του. Αν και μέλος της αντιναζιστικής Εθνικής Επιτροπής για μια Ελεύθερη Γερμανία, είδε το χειρόγραφό του να κατάσχεται από τις σοβιετικές αρχές του στρατοπέδου που το αξιολόγησαν ως ναζιστική προπαγάνδα στην προσπάθειά τους να τον πιέσουν να συνεργαστεί μαζί τους ως πράκτορας μετά την επικείμενη απελευθέρωσή του. Προσποιούμενος ότι δέχεται, επαναπατρίστηκε στο Ανατολικό Βερολίνο τον Απρίλιο του 1950. Το τρένο του βρέθηκε στον σιδηροδρομικό σταθμό νωρίτερα από την αναμενόμενη ώρα άφιξης, με αποτέλεσμα κανένας εκπρόσωπος των ανατολικογερμανικών αρχών να μην είναι παρών. Παίρνοντας το τοπικό τρένο από την απέναντι πλατφόρμα ο Γκέρλαχ διέφυγε στο Δυτικό Βερολίνο.

Καθώς οι σοβιετικές αρχές αρνούνταν να επιστρέψουν το μυθιστόρημά του (καταδικαστικές αναφορές για το οποίο είχαν φτάσει στα γραφεία των Μαλένκοφ, Σουσλόφ και Μπέρια, ανώτατων στελεχών της σοβιετικής ιεραρχίας) και ο ίδιος δεν θυμόταν πια με ακρίβεια ούτε τη δομή ούτε τη χρονολογία των συμβάντων του, επιχείρησε να το ανασυστήσει διά της ύπνωσης. Απευθύνθηκε στον ψυχίατρο δόκτορα Καρλ Σμιτς, του οποίου ένα άρθρο για την ανάκληση της καταπιεσμένης μνήμης μέσω υπνωτικής θεραπείας είχε διαβάσει τον Τύπο, και πρότεινε σε επτά περιοδικά αποκλειστικότητα δημοσίευσης, αν δέχονταν να χρηματοδοτήσουν το πείραμα. Οι συνεδρίες έλαβαν χώρα το καλοκαίρι του 1951, σύμφωνα με τότε άρθρο του περιοδικού «Quick», το οποίο κατέβαλε τελικά το τίμημα. Ο Γκέρλαχ έδωσε δύο διαφορετικές εκδοχές για τα αποτελέσματα: αρχικά ότι μπόρεσε να θυμηθεί τα δύο τρίτα του μυθιστορήματος, αργότερα 150 σελίδες. Η διαφορά έχει σημασία, μια και όταν ξαναέγραψε το βιβλίο μετά από κοπιώδη προσπάθεια ανάμνησης πέντε ετών που περιελάμβανε συναντήσεις με παλιούς φίλους και συνεγκλείστους στα σοβιετικά στρατόπεδα, ο Γκέρλαχ είδε το 1957 την Εγκαταλειμμένη στρατιά (Die verratene Armee) να πουλά 30.000 αντίτυπα μέσα σε τρεις μήνες. Αναπάντεχα, ο Σμιτς τον μήνυσε υποστηρίζοντας ότι «κατόρθωσε να καταγράψει το μυθιστόρημά του μόνο χάρη στη δική του επιδεξιότητα στην τέχνη του υπνωτισμού» και ζήτησε 20% των κερδών ως αποζημίωση. Ο Γκέρλαχ, από την πλευρά του, υπαινίχθηκε ότι το συμφωνητικό που παρουσίασε ο Σμιτς υπογράφηκε υπό την επήρεια της ύπνωσης. Η υπόθεση έληξε τελικά το 1961 με συμβιβασμό: ο ψυχίατρος αποδέχθηκε το ποσό των 9.500 μάρκων, ο συγγραφέας συμφώνησε να τα καταβάλει.

Η ιστορία ωστόσο δεν τελειώνει εδώ. Το 2012 στη διάρκεια έρευνάς του στα Στρατιωτικά Αρχεία του Ρωσικού Κράτους στη Μόσχα ο Κάρστεν Γκάνσελ, καθηγητής Σύγχρονης Γερμανικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο του Γκίσεν, ανακάλυψε το αρχικό χειρόγραφο. Στην εκδοχή του 1957, γράφει ο Γκάνσελ στο εκτεταμένο παράρτημα όπου παρατίθεται η συναρπαστική ιστορία, το βάρος γέρνει προς τη «συνειδητή πράξη της προδοσίας από τον Χίτλερ και τη ναζιστική ηγεσία». Αντίθετα, «στην πρωτότυπη εκδοχή ο Γκέρλαχ αποτυπώνει με μεγαλύτερη επιτυχία την αυξανόμενη απόγνωση των στρατιωτικών δεινών της 6ης Στρατιάς και οικοδομεί μια πυκνότερη εικόνα της απελπιστικής κατάστασης στρατιωτών και αξιωματικών». Οι περιγραφές είναι πιο ελλειπτικές, πιο άμεσες και εν τέλει πιο ωμές –πιο αντιπροσωπευτικές, για τον Γκάνσελ, της αγωνίας του Γκέρλαχ για κάθαρση, για μια οριστική απαλλαγή από τα εφιαλτικά βιώματα της μάχης. Ο ωμός ρεαλισμός των περιγραφών του, όπως προκύπτει από όσα έγραψε ο βρετανός ιστορικός Αντονι Μπίβορ στους «Times» του Λονδίνου στις 6 Ιανουαρίου, μπορεί να μην το καθιστά ισότιμο με το αριστούργημα του Βασίλι Γκρόσμαν Ζωή και πεπρωμένο, συμπεριλαμβάνει δικαιωματικά ωστόσο το Breakout at Stalingrad στον ίδιο μεγάλο λογοτεχνικό διάλογο.