Προπαγάνδα και υψηλή ποίηση

Βλάντιμιρ Μαγιακόφσκι
Λένιν (δίγλωσση έκδοση)
Μετάφραση, επίμετρο, σημειώσεις Αλέξης Πάρνης
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2017
σελ. 256, τιμή 15,90 ευρώ

Στις 29 Νοεμβρίου του 1935 η Λίλι Μπρικ, επί δέκα χρόνια ερωμένη του Μαγιακόφσκι, ο οποίος είχε αυτοκτονήσει πέντε χρόνια νωρίτερα, στέλνει από το τότε Λένινγκραντ στον Στάλιν μια επιστολή όπου του παραπονείται ότι το έργο του Μαγιακόφσκι κινδυνεύει να πέσει στην αφάνεια. Δακτυλόγραφο αντίγραφο της επιστολής βρίσκεται στο Προεδρικό Αρχείο της Ρωσικής Ομοσπονδίας. Ο Στάλιν διαβίβασε την επιστολή στον φοβερό Γεζόφ, τον επικεφαλής της ΝΙ-Κα-Βε-Ντε, σημειώνοντας στο περιθώριό της τα παρακάτω:

Ο Μπορίς Μάρκοβιτς Ταλ (1898-1938) ήταν μέλος του Κομμουνιστικού Κόμματος από το 1918, επικεφαλής του τμήματος της Κεντρικής Επιτροπής για τον Τύπο και τις Εκδόσεις και στέλεχος της Πράβδα. Συνελήφθη το 1937 και εκτελέστηκε τον επόμενο χρόνο.

Ο Λεβ Ζαχάροβιτς Μεκλίς (1989-1953) ήταν διευθυντής της Πράβδα από το 1930 ως το 1937.

Η σημείωση του Στάλιν στο γράμμα της Μπρικ πήρε δημόσιο χαρακτήρα, όταν δημοσιεύτηκε (όχι ολόκληρη φυσικά) στις 12 Δεκεμβρίου του 1935, στη Λιτερνατούρναγια Γκαζέτα.Για τον Μπορίς Παστερνάκ αυτό ήταν ο δεύτερος θάνατος του Μαγιακόφσκι. Αν κρίνει κανείς από το ότι στον δυτικό κόσμο ουδείς ασχολείται πλέον με τον Μαγιακόφσκι, ο Παστερνάκ είχε σε μεγάλο βαθμό δίκιο. Αλλά στη χώρα μας εξακολουθεί να διαβάζεται και να μεταφράζεται –και όχι φυσικά επειδή ο Στάλιν τον ανακήρυξε ως τον «καλύτερο ποιητή της σοβιετικής εποχής». Δεν είναι, επομένως, ανεξήγητο που εξεδόθη πρόσφατα το 3.000 στίχων συνθετικό του ποίημα Λένιν, μεταφρασμένο σε ρέουσα γλώσσα από τον Αλέξη Πάρνη.

Αξίζει τον κόπο να διαβάζουμε σήμερα τον Μαγιακόφσκι; Ο Ιωσήφ Μπρόντσκι δεν τον θεωρούσε σημαντικό ποιητή αλλά ο αντικαθεστωτικός ρώσος συγγραφέας Αλεξάντρ Γκένις μου είχε πει πριν από μερικά χρόνια πως ό,τι ήξερε ο Μπρόντσκι για τη ρίμα το έμαθε από τον Μαγιακόφσκι. Γι’ αυτό και ο Αλέξης Πάρνης τονίζει στο επίμετρό του τη μεγάλη σημασία της ρίμας στη ρωσική ποίηση και μετέφρασε το Λένιν κρατώντας τη ρίμα, ανταποκρινόμενος δηλαδή σ’ αυτό που έλεγε ο ίδιος ο ποιητής: «Στο τέλος κάθε στίχου βάζω την πιο χαρακτηριστική λέξη και βρίσκω μια ρίμα με οποιοδήποτε κόστος».

Αυτός βεβαίως δεν είναι ο μόνος λόγος που αξίζει να τον διαβάζουμε. Ούτε και για το ότι υπήρξε σε πολλά πρωτοπόρος. (Σ’ ένα ποίημά του, λ.χ., έβαλε ακόμη και τη διεύθυνση της Λίλι Μπρικ. Πολλά χρόνια αργότερα ο Γκίνσμπεργκ έκανε κάτι παρόμοιο, όταν έβαλε σε δικό του ποίημα τη διεύθυνση του σπιτιού του.)

Ο Αραγκόν επαιρόταν πως έβαλε στη μεταϋπερρεαλιστική ποίησή του τη γλώσσα της καθημερινότητας, του ραδιοφώνου και των εφημερίδων. Αλλά αυτά τα είχε κάνει πολύ νωρίτερα ο Μαγιακόφσκι.

Εκείνος ο απόλυτος ατομιστής έθεσε το ταλέντο του στην υπηρεσία της επανάστασης «πνίγοντας στο λαρύγγι του το ίδιο του το τραγούδι». Οπως έλεγε όμως η Μαρίνα Τσβετάγεβα: «Για δώδεκα χρόνια ο άνθρωπος Μαγιακόφσκι προσπαθούσε να σκοτώσει τον ποιητή μέσα του. Τον δέκατο τρίτο χρόνο ο ποιητής σηκώθηκε και σκότωσε τον άνθρωπο».

Ποίημα προπαγάνδας είναι και το Λένιν. Εντυπωσιακό όχι τόσο γιατί είναι ένας ύμνος στον ηγέτη των Μπολσεβίκων, ούτε ακόμη και γιατί υπό το πρίσμα των αλλαγών που επαγγελλόταν η Οκτωβριανή Επανάσταση ο Μαγιακόφσκι επιχειρούσε το σχεδόν αδιανόητο: την ποιητική μεταγραφή της Ιστορίας. Οσο κι αν συνιστά σημαντικό τεκμήριο μιας εποχής, εκείνο που κυριαρχεί από την αρχή ως το τέλος είναι το νεανικό πάθος, ο ανατρεπτικός λόγος, ο απαράμιλλος «βηματισμός» του. Ο Μαγιακόφσκι είναι ένας βάρδος που κρατάει πλακάτ, ένα «παιδί» που θεωρούσε την Ιστορία μητέρα του (κι ας αποδείχθηκε κακιά μητριά) και εμφανής η προσπάθεια να υπερβεί το εγώ του, να αναχθεί στο ύψος των απαιτήσεων της εποχής. Ομως εκείνος ο ατομιστής δεν το καταφέρνει πάντοτε –και ευτυχώς –παρά τα ρητορικά σχήματα που επιστρατεύει, εξαιτίας των οποίων κάποιοι (ελάχιστοι) κριτικοί της εποχής θεώρησαν το Λένιν «εγκεφαλικό».

Το ποίημα άρχισε να γράφεται το 1920, επ’ ευκαιρία του εορτασμού των πενήντα χρόνων από τη γέννηση του Λένιν και ολοκληρώθηκε έναν χρόνο μετά τον θάνατο του ηγέτη των Μπολσεβίκων. Θα μπορούσε κανείς να το διαβάσει παραβολικά με το πασίγνωστο O Captain! my Captain!, το ποίημα που έγραψε ο Ουόλτ Ουίτμαν μετά τον θάνατο του Αβραάμ Λίνκολν. Ο Μαγιακόφσκι δεν ήξερε αγγλικά και διάβασε τον Ουίτμαν από μεταφράσεις, όμως είναι εμφανέστατη η επίδραση του Αμερικανού στα πολιτικά του ποιήματα και ιδιαίτερα στο Λένιν, όπου το ανθρωποκεντρικό στοιχείο κυριαρχεί εξίσου με το πολιτικό.

Αλλά ο προπαγανδιστής Μαγιακόφσκι δεν ξεχνά τον φουτουριστή: «Εϊ/γκαμήλα/ της αποικίας δεσποσύνη» ή: «Σαν τα πεπόνια/οι μέρες/ωριμάζουν». Ή ακόμη: «Σα γενειάδα/στην πόλη φυτρώνει ο καπνός» γράφει. Τέτοιες παρομοιώσεις απογειώνουν τον λόγο. Ο ποιητής υπερυψώνει τα πλήθη, όπως σ’ ένα άλλο του ποίημα, το «Ιπτάμενο προλεταριάτο» που σου φέρνει στον νου τις ιπτάμενες φιγούρες του Σαγκάλ. Το Λένιν μοιάζει λιγότερο ανατρεπτικό από άλλα έργα του Μαγιακόφσκι, όπως το Ενα σύννεφο με παντελόνια και Το φλάουτο των σπονδύλων. Αλλά σε λίγους ποιητές δεν είναι τόσο ξεκάθαρος και προσωπικός ο «τόνος φωνής».

Υπάρχουν πολλές εικασίες για τους λόγους που αυτοκτόνησε ο Μαγιακόφσκι. Η επίσημη εκδοχή ήταν προβλήματα υγείας και ερωτική απογοήτευση. Αλλοι είπαν πως οφειλόταν σε πολιτικούς λόγους. Προτιμώ την εκδοχή του φίλου του και σημαντικού θεωρητικού Βίκτορ Σκλόφσκι: Αυτοκτόνησε γιατί έπαψαν να τον αγαπούν.