Στο σκοτάδι της ανθρώπινης ψυχής

Ford Madox Ford
Ο καλός στρατιώτης. Μια ιστορία πάθους
Μετάφραση Γιώργος-Ικαρος Μπαμπασάκης
Εκδόσεις Gutenberg/Aldina, 2017
σελ. 366, τιμή 15 ευρώ

Μια ιστορία πάθους είναι ο υπότιτλος του κορυφαίου μυθιστορήματος του Φορντ Μάντοξ Φορντ. Πάθους αλλά και ειρωνείας και πικρού απολογισμού για τη ματαιότητα της ζωής και την αβεβαιότητά της. Γραμμένο λίγο προτού ξεσπάσει ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος το βιβλίο (εκδόθηκε το 1915), παρά τις αμφιλεγόμενες κριτικές που το υποδέχθηκαν, θα καταλάμβανε αρκετά χρόνια αργότερα περίοπτη θέση ανάμεσα στα καλύτερα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα.

Οταν πρωτοεκδόθηκε στα ελληνικά τo 1995, δεν πέρασε απαρατήρητο, αλλά η μεγάλη του αξία δεν τονίστηκε όσο θα έπρεπε. Η επανέκδοσή του προσφέρει την ευκαιρία να γνωρίσει το νεότερο ιδίως αναγνωστικό κοινό έναν σπουδαίο συγγραφέα. Και ίσως αυτό να λειτουργήσει ως έναυσμα ώστε να εκδοθεί κι ένα άλλο σημαντικό έργο του Φορντ: η τετραλογία του Parade’s End (1924-1928), το πικρό του έπος μιας εποχής διαψεύσεων και ανασφάλειας.

Στον Καλό στρατιώτη πρωταγωνιστούν δύο ζευγάρια: το πρώτο είναι Βρετανοί, ο Εντουρντ Ασμπερναμ (ο καλός στρατιώτης), σύζυγος της Λεονόρας, και το άλλο Αμερικανοί, ο Τζον Ντάουελ, παντρεμένος με τη Φλόρενς. Η υπόθεση εκτυλίσσεται στη μικρή γερμανική πόλη Ναουχάιμ της Εσσης. Την ιστορία αφηγείται ο Τζον Ντάουελ. Ολα μοιάζουν ήρεμα ανάμεσα στα δύο ζευγάρια ώσπου αποκαλύπτεται πως ο Εντουαρντ και η Φλόρενς είναι εραστές. Και οι δύο πάσχουν από την καρδιά τους και για τα δεδομένα της εποχής η πόλη είναι το πιο κατάλληλο μέρος για θεραπεία.

Η Φλόρενς είναι άκαρδη και υποκρίνεται πως πάσχει από την καρδιά της. Πρόκειται για πρόφαση προκειμένου να πείσει τον άντρα της να μείνουν στην Ευρώπη για θεραπεία, στην πραγματικότητα όμως επειδή θέλει να βρίσκεται με τον γάλλο εραστή της. Ο Εντουαρντ είναι αθεράπευτος γυναικάς. Η Λεονόρα το γνωρίζει, όχι όμως και ο Τζον που παρουσιάζεται αφελής και αθώος. Εχει «καλά αισθήματα», τις καλύτερες των προθέσεων, δεν κρύβει τίποτε, δεν αισθάνεται πως είναι ένοχος για οτιδήποτε.

Σε αυτό το περιβάλλον, όπου η πραγματικότητα μοιάζει φαινομενική, όλα φαντάζουν υποθετικά. Ο Τζον Ντάουελ πιστεύει στα φαινόμενα. Επί εννέα χρόνια συναντιούνται οι τέσσερις στο Ναουχάιμ. Είναι εκλεκτά μέλη της κοινωνίας, είναι «καλοί άνθρωποι» και ουδείς φαντάζεται το σκοτάδι που κουβαλά ο καθένας τους μέσα του. Η Λεονόρα άψογη οικοδέσποινα που φροντίζει με σύνεση τα του οίκου της. Ο Εντουαρντ το απόλυτο κοινωνικό πρότυπο, υπόδειγμα «ανθρωπιάς». Αθλητής, ήρωας, δίκαιος, κοινωνικό παράδειγμα με άλλα λόγια. Αν όμως η πραγματικότητα υποκαθίσταται από τα φαινόμενα κι αν τα φαινόμενα απατούν, τότε όλα καταλήγουν σε συμβάσεις, πίσω από τις οποίες αναδύονται οδυνηρές αβεβαιότητες.

Οταν ο αφηγητής αρχίζει να λέει την ιστορία, οι δύο από τους τέσσερις πρωταγωνιστές έχουν πεθάνει με βίαιο τρόπο. Η Φλόρενς αυτοκτονεί όταν μαθαίνει ότι ο εραστής της την έχει προδώσει με μιαν άλλη. Εκείνος αυτοκτονεί επίσης κόβοντας τον λαιμό του με ένα ξυράφι.

Οχι μόνο αυτά αλλά και άλλα πολλά αποκαλύπτονται μετά τον θάνατο των μοιχών. Ο Τζον Ντάουελ θα προτιμούσε να μην τα ξέρει. Ωστόσο ούτε και τώρα που τα γνωρίζει δεν μπορεί να τα κρίνει και να τα «καταλάβει». Από το πρώτο ακόμη κεφάλαιο μας δηλώνει πως εγγυάται «απολύτως για την καθαρότητα της σκέψης του και την απόλυτη αγνεία της ζωής του» αλλά αναρωτιέται αν ο ίδιος δεν είναι τελικά χειρότερος κι από ευνούχο και αν ένας άντρας «με δικαίωμα στην ύπαρξη» δεν είναι «παρά ένας μαινόμενος επιβήτορας που πάντα χρεμετίζει στο κατόπι της γυναίκας του φίλου του». Απάντηση δεν έχει. «Δεν ξέρω» λέει, για να καταλήξει: «Στο σκοτάδι είναι όλα».

Σε αυτό το σκοτάδι της ανθρώπινης ψυχής βυθίζει τον αναγνώστη του ο Φορντ Μάντοξ Φορντ χρησιμοποιώντας έναν αφηγητή τον οποίο ο αναγνώστης πιστεύει και δεν πιστεύει. Αναπόφευκτο, αφού κι ο ίδιος δεν είναι βέβαιος για τίποτε –όχι όσον αφορά τα γεγονότα φυσικά αλλά τη σημασία τους. Δεν είναι καν βέβαιος για την αξία των όσων πιστεύει και για την ίδια του τη συμπεριφορά. Επομένως, γιατί να είναι βέβαιος ο αναγνώστης; Η αμφισημία αυτού του θαυμάσιου μυθιστορήματος αξιοποιείται με τέτοιον αριστοτεχνικό τρόπο που ο αναγνώστης το διαβάζει κι αισθάνεται σε πολλά σημεία να παίρνει εκείνος τη θέση του αφηγητή.

Ο αναγνώστης «στο κάδρο»

Τα γεγονότα ο Τζον Ντάουελ τα αφηγείται μέσα από την απόσταση του χρόνου. Και για μπει στο κλίμα (αλλά για να μας βάλει εκεί κι εμάς) επιστρατεύει τη φαντασία: «Θα φανταστώ λοιπόν» λέει «πως κάθομαι για ένα δεκαπενθήμερο περίπου στη μια μεριά της παραστιάς, σ’ ένα εξοχικό, με μια φίλια και συμπονετική ψυχή απέναντί μου. Και θα συνεχίσω να μιλάω, με μια φωνή χαμηλή, ενώ ο απόμακρος αχός της θάλασσας και μεγάλη μαύρη ανεμοθύελλα, που κάνει πιο στιλπνά τ’ αστέρια, θ’ ακούγεται γύρω μας και πάνω μας». Ο Φορντ μάς έχει βάλει με αυτή τη θαυμάσια περιγραφή «στο κάδρο». Γιατί βέβαια η «φίλια και συμπονετική ψυχή» είναι ο αναγνώστης. Συμπόνια και επιείκεια ζητεί ο αφηγητής από εμάς, αδύναμος μπροστά στα όσα τραγικά συνέβησαν γύρω του και τον έχουν αλλάξει. Για να καταλήξει στο τέλος ότι «η κοινωνία πρέπει να συνεχίσει να υπάρχει κι αυτό το καταφέρνει μονάχα αν οι κανονικοί, οι ενάρετοι και οι ελαφρώς ψεύτικοι άνθρωποι ανθούν». Σε αυτή την κατηγορία ανήκει και ο ίδιος, όμως τώρα πλέον θα ήθελε να ανήκει στους «παθιασμένους, τους πείσμονες και τους υπερβολικά έντιμους που καταδικάζονται στην αυτοκτονία και την τρέλα».

Το είδος του μυθιστορηματικού ήρωα που αντιπροσωπεύει ο Τζον Ντάουελ παρουσιάζεται για πρώτη φορά στην ευρωπαϊκή πεζογραφία του 20ού αιώνα. Δεν είναι επομένως τυχαίο που ο Καλός στρατιώτης ανήκει στα κορυφαία έργα του μοντερνισμού.

Το μυθιστόρημα μεταφράστηκε θαυμάσια από τον Γιώργο-Ικαρο Μπαμπασάκη που υπογράφει και το διαφωτιστικό επίμετρο το οποίο συνοδεύει την έκδοση.