Στο σκοτάδι της συνείδησης

Γκράχαμ Γκρην
Η καρδιά των πραγμάτων
Μετάφραση Μαργαρίτα Ζαχαριάδου
Εκδόσεις Πόλις, 2017
σελ. 384, τιμή 17,70 ευρώ

Ο Γκράχαμ Γκριν έλεγε πως η Καρδιά των πραγμάτων ήταν ένα «αποτυχημένο βιβλίο». Δεν είχαν όμως την ίδια γνώμη οι κριτικοί και το κοινό. Μισόν αιώνα και πλέον μετά την πρώτη του έκδοση (1948) θα φιγουράριζε στην 40ή θέση του καταλόγου με τα καλύτερα μυθιστορήματα του 20ού αιώνα που είχε καταρτίσει στις ΗΠΑ η Modern Library. Είναι ένα από τα τρία της λεγόμενης Καθολικής Τριλογίας, μαζί με τα Η δύναμις και η δόξα και Το τέλος της υπόθεσης. Και τα τρία γνώρισαν τεράστια επιτυχία παγκοσμίως και αγαπήθηκαν και στη χώρα μας. Η Καρδιά των πραγμάτων όταν πρωτοκυκλοφόρησε στην Αγγλία πούλησε 300.000 αντίτυπα σε χρόνο μηδέν, μεταφέρθηκε στον κινηματογράφο και γνωρίζει έκτοτε απανωτές εκδόσεις.

Τα σπουδαία μυθιστορήματα δεν έχουν ημερομηνία λήξεως. Περνούν στην κατηγορία αυτών που λέμε «κλασικά», μολονότι δεν είναι λίγες οι περιπτώσεις που έχουν πάψει να διαβάζονται. Στην κατηγορία των σύγχρονων κλασικών ανήκει η Καθολική Τριλογία του Γκριν που ωστόσο εξακολουθεί να συναρπάζει τους αναγνώστες. Και όσοι δεν έχουν διαβάσει την Καρδιά των πραγμάτων δεν θα απογοητευθούν από το βιβλίο αυτό του απίστευτου αφηγητή που λέγεται Γκράχαμ Γκριν.

Βρισκόμαστε προς το τέλος του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου σε μια βρετανική αποικία της Δυτικής Αφρικής. Μολονότι η αποικία δεν κατονομάζεται, πρόκειται για τη Σιέρα Λεόνε (που απέκτησε την ανεξαρτησία της το 1961). Μας το υποδεικνύει εμμέσως πλην σαφώς ο ίδιος ο Γκριν, όταν αναφερόμενος στον χώρο δράσης του μυθιστορήματος λέει πως αξιοποίησε τις προσωπικές του εμπειρίες όσον αφορά το «γεωγραφικό του υπόβαθρο». (Ο συγγραφέας υπηρετούσε τότε στη χώρα αυτή στις βρετανικές μυστικές υπηρεσίες.)

Κεντρικός πρωταγωνιστής είναι ο αστυνόμος Χένρι Σκόμπι. Η σύζυγός του Ελεν είναι μια γυναίκα νευρωτική, επιδεικτική και απορροφημένη από τον εαυτό της, που δεν είναι αποδεκτή σε ένα περιβάλλον όπου όλοι σχεδόν είναι ξένοι: βρετανοί υπάλληλοι, μετανάστες από άλλες χώρες της Αφρικής, Σκωτσέζοι, Ασιάτες. Το εμπόριο, των διαμαντιών ιδίως, βρίσκεται στα χέρια Σύρων, με κυριότερους δύο από αυτούς, τον Ταλίτ και τον Γιουσέφ, που ανταγωνίζονται ποιος θα το μονοπωλήσει.

Το λαθρεμπόριο ανθεί και ο Σκόμπι, πιστός στην υπηρεσία και με ηθικές αρχές, δεν μπορεί να το καταπολεμήσει. Ο αστυνόμος ζει επιπλέον ένα δράμα: η κόρη του είχε πεθάνει πριν από αρκετά χρόνια. Δράμα που έχει μετατραπεί σε αίσθημα ενοχής απέναντι στη γυναίκα του. Και οι δύο είναι καθολικοί, όμως η δική του πίστη δεν είναι τόσο ισχυρή όσο η δική της. Κάποια στιγμή εκείνη του ζητεί να πάει στη Νότια Αφρική μόνη της. Να μην είναι παρείσακτη σε μια κοινωνία που δεν την αποδέχεται. Ο αστυνόμος θα μπορούσε, λέει, να πάει αργότερα, μόλις θα έβγαινε στη σύνταξη. Ο Σκόμπι δεν έχει τα χρήματα για να πληρώσει το ταξίδι της και το δάνειο που ζητεί από την τράπεζα δεν εγκρίνεται. Αναγκάζεται να δανειστεί από τον λαθρέμπορο Γιουσέφ και να καταστεί έτσι υποχείριό του.

Η γυναίκα του φεύγει και εκείνος, μόνος πλέον, θα πρέπει να αντιμετωπίσει την απελπισία στην οποία βυθίζεται. Μια ημέρα ναυαγεί εκεί κοντά ένα πλοίο. Ο Σκόμπι γνωρίζεται με μία από τις ναυαγούς, την Ελεν Ροτ, την ερωτεύεται και ενώ θα περίμενε κανείς να βρει παρηγοριά, εκείνος δεν μπορεί να απαλλαγεί από το αίσθημα οίκτου, ενοχής και απελπισίας και από το τεράστιο συνειδησιακό τραύμα που έχει υποστεί: Είναι αναγκασμένος να καλύπτει τις παρανομίες του Γιουσέφ, είναι μοιχός, λέει ψέματα προκειμένου να κρύψει την εξωσυζυγική του σχέση, έχει δανειστεί χρήματα.

Η απελπισία καταδικάζεται από τη χριστιανική θρησκεία όλων των δογμάτων γιατί αν απελπίζεσαι από τη ζωή σημαίνει πως αρνείσαι ότι υπάρχει Θεός. Η κάθοδος του Σκόμπι στο σκοτάδι της συνείδησης τον οδηγεί αναπόφευκτα στην απόφαση να δώσει τέλος στη ζωή του. Αλλά ακόμη και τότε η πράξη του δεν θέλει να φανεί σαν αυτοκτονία.

Αυτή είναι σε γενικές γραμμές η ιστορία που μας αφηγείται ο Γκριν. Αλλά το μυθιστόρημα αυτό είναι πολύ πιο περίπλοκο. Η αφέλεια και η ειλικρίνεια του Χένρι Σκόμπι δεν σημαίνουν ούτε ότι ο ίδιος είναι ένας αμνός του Θεού ούτε και πως είναι το τέλειο θύμα.

Η ζωή του με τη Λουίζ, τη γυναίκα του, δεν είναι μίζερη μόνον εξαιτίας της αλλά στην ουσία επειδή δεν την αγαπά. Παρά τις πιέσεις της ερωμένης του, δεν χωρίζει, επειδή ο τραγικός θάνατος της κόρης του τον δένει μαζί της με ισχυρότατα υπαρξιακά δεσμά.

Είναι, κατά τον Γκριν, ένας αδύναμος άνθρωπος καλών προθέσεων, καταδικασμένος να χαθεί εξαιτίας του οίκτου του, που τον θεωρεί έκφραση μιας τερατώδους σχεδόν υπερηφάνειας. Δεν τον απελπίζει μόνον ο εαυτός του, που τον οικτίρει συνεχώς, αλλά και όλος ο κόσμος. Για να το πούμε με δυο λόγια: ο αντιφατικός Σκόμπι είναι ένα τραγικό πρόσωπο.

Ολα αυτά δεν θα έφταναν από μόνα τους για να γραφτεί ένα μυθιστόρημα πρώτης γραμμής. Ο Γκριν το έχει δομήσει με απόλυτη ακρίβεια, μολονότι ο Οργουελ στην κριτική του που δημοσιεύτηκε στον New Yorker υποστήριξε ότι η ενδοοικογενειακή σύγκρουση παρουσιάζεται σαν «αλγεβρική εξίσωση» και ότι οι χαρακτήρες του είναι πεποιημένοι.

Ο χρόνος απέδειξε ότι δεν είχε δίκιο. Αλλά η αφηγηματική ακρίβεια της Καρδιάς των πραγμάτων συνοδεύεται από ένα απαράμιλλο αφηγηματικό τέμπο, από οξύτατες παρατηρήσεις του περιβάλλοντος και ατμοσφαιρικότατες περιγραφές μέσα από τις οποίες αναδύεται μια ολόκληρη κοινωνία, ένας κόσμος παρασιτικός που ωστόσο μοιάζει απολύτως οικείος, έστω και αν είναι άγνωστος στον αναγνώστη.

Οι σπουδαίοι πεζογράφοι έχουν τη δύναμη να οικειοποιούνται το θέμα τους και να το μεταφέρουν στην αφήγηση με ασυνήθιστη βιωματική δύναμη. Σε αυτούς ανήκει ο Γκράχαμ Γκριν.