Σίνκλερ Λιούις
Δεν γίνονται αυτά εδώ
Μετάφραση Νίκος Α. Μάντης.
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2016,
σελ. 513, τιμή 20 ευρώ

«Αυτά τα πράγματα δεν γίνονται εδώ». Oταν ο Ντόναλντ Τραμπ έθεσε υποψηφιότητα για το χρίσμα του Ρεπουμπλικανικού Kόμματος για την προεδρία των ΗΠΑ, τα ειρωνικά σχόλια έδιναν κι έπαιρναν και πολλοί χρησιμοποιούσαν την παραπάνω φράση, τίτλο ενός διάσημου μυθιστορήματος του Σίνκλερ Λιούις, χωρίς να αναφέρονται στο βιβλίο. Oταν όμως η δημοφιλία του Τραμπ άρχισε να ανεβαίνει ραγδαία, το μυθιστόρημα επανήλθε στο προσκήνιο 81 χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση. Γιατί οι ομοιότητες ανάμεσα στον Τραμπ και τον Μπερζέλιους Γουίντριπ, τον έναν από τους δύο κεντρικούς ήρωες του Λιούις, είναι εντυπωσιακές.

Το 1936 ο γερουσιαστής Γουίντριπ, υποψήφιος για την προεδρία των ΗΠΑ, κερδίζει τις εκλογές. Κλασικός λαϊκιστής δημαγωγός υπόσχεται να «αναστηλώσει» και να κάνει εκ νέου μεγάλη την Αμερική. Τάζει μάλιστα σε κάθε πολίτη 5.000 δολάρια (σημερινά 88.000) τον χρόνο. Διαβάζοντας το βιβλίο ο αναγνώστης θα διαπιστώσει πως η ρητορική του Γουίντριπ δεν έχει και μεγάλες διαφορές με την αντίστοιχη του Τραμπ. Οι ομοιότητες βεβαίως δεν περιορίζονται εδώ. Το πρότυπο για τον χαρακτήρα του Γουίντριπ ήταν ο Δημοκρατικός γερουσιαστής Χούι Λονγκ από τη Λουιζιάνα, υποστηρικτής του Ρούζβελτ στην αρχή, ο οποίος όμως στράφηκε αργότερα εναντίον του, όταν κατέβηκε υποψήφιος εναντίον του Ρούζβελτ στις εκλογές του 1936. Σύμμαχοι του Λονγκ ήταν ο ρατσιστής πατήρ Τσαρλς Κόφλιν (στο μυθιστόρημα παρουσιάζεται ως επίσκοπος Πίτερ Πολ Πρανγκ), ένας φανατικός και λαοφιλής ιεροκήρυκας (αντίστοιχο, θα λέγαμε, του σύγχρονου ευαγγελιστή Πατ Ρόμπερτσον) που στο πρόγραμμά του στο ραδιόφωνο του CBS επετίθετο αγρίως εναντίον του προέδρου Ρούζβελτ και των Εβραίων κατηγορώντας τους ως υπευθύνους για την παρατεταμένη οικονομική κρίση που προέκυψε εξαιτίας του κραχ το 1929. Βάλτε κι ένα τρίτο πρόσωπο στο κάδρο, τον πρώην Δημοκρατικό αλλά αργότερα ακροδεξιό μεγιστάνα των ΜΜΕ Γουίλιαμ Ράντολφ Χιρστ, τον «βαρόνο» του κιτρινισμού, κι έχετε την εικόνα.
Ενα ρεαλιστικό μυθιστόρημα όμως δεν μπορεί να «τρέξει» με έναν μόνο –και μάλιστα αρνητικό –χαρακτήρα. Ετσι, ο δεύτερος κεντρικός χαρακτήρας εδώ είναι ο 60χρονος δημοσιογράφος από τη Νέα Αγγλία Ντορέμους Τζέσαπ, που από την αρχή έχει καταλάβει πως ο Γουίντριπ διαθέτει το μοναδικό προσόν να συναρπάζει τα πλήθη. Ηταν δημαγωγός υψηλού επιπέδου και γνώριζε άριστα πως δεν είχαν καμιά σημασία τα αμέτρητα ψέματα τα οποία αράδιαζε, αλλά εκείνο που μετρούσε ήταν πως τους έλεγε αυτά που ήθελαν να ακούσουν. «Αντικαταστήστε το «κομμουνιστής» με το «μουσουλμάνος» και το «Εβραίος» με το «ισπανόφωνος» και αμέσως αναδύεται μια δυσάρεστη εικόνα του τι συμβαίνει σήμερα στις ΗΠΑ» έγραφε στις 9 του περασμένου Οκτωβρίου στον βρετανικό Guardian o Τζουλς Στούαρτ σε ένα ερεθιστικό άρθρο του με τίτλο Το μυθιστόρημα του 1935 προέβλεψε την άνοδο του Ντόναλντ Τραμπ. Υπερβολή; Εν μέρει, αν σκεφτεί κανείς πως μολονότι οι συνθήκες είναι διαφορετικές η ουσία παραμένει ίδια.
Από εδώ και πέρα η υπόθεση του μυθιστορήματος λειτουργεί σαν προειδοποίηση για το τι μπορεί να συμβεί στην πραγματική ζωή. Ο Γουίντριπ αμέσως μετά την εκλογή του θέτει εκτός νόμου τους διαφωνούντες, κλείνει σε στρατόπεδα συγκέντρωσης τους πολιτικούς του αντιπάλους και δημιουργεί ένα παραστρατιωτικό σώμα που το βαφτίζει Minute Men, καθήκον του οποίου είναι να επιβάλλει τις επιλογές του καθεστώτος στους πολίτες τρομοκρατώντας τους. «Για πρώτη φορά στην Αμερική μετά τον Εμφύλιο και τον Μεγάλο Πόλεμο οι άνθρωποι φοβούνταν να πουν αυτό που είχαν στο μυαλό τους» γράφει ο Λιούις. Οι συλλήψεις στο μεταξύ είναι καταιγιστικές. Δικαστές, αξιωματικοί, δικηγόροι, γνωστοί δημοσιογράφοι –εξαιρουμένων φυσικά των περισσότερων που εργάζονταν στις εφημερίδες του Χιρστ.
Δύο πραξικοπήματα

Ο Ντορέμους Τζέσαπ συλλαμβάνεται και στέλνεται σε στρατόπεδο συγκέντρωσης από όπου σύντομα δραπετεύει και καταφεύγει στον Καναδά μαζί με πολλούς άλλους αντιφρονούντες. Σύντομα όμως το καθεστώς του Γουίντριπ αδυνατώντας να πραγματοποιήσει τις υποσχέσεις του αρχίζει να κλονίζεται. Ακόμη και ο αντιπρόεδρός του Πέρλεϊ Μπίκροφτ καταφεύγει στον Καναδά και στη συνέχεια στο Μεξικό. Τον Γουίντριπ ανατρέπει ο υπουργός του των Εξωτερικών Λι Σάρασον, τον οποίο στη συνέχεια «καθαρίζει» με πραξικόπημα ο παλιός σύμμαχος του Γουίντριπ και του ιδίου στρατηγός Ντιούι Χάικ. Ο τελευταίος οδηγεί τους οπαδούς του στον Λευκό Οίκο, δολοφονεί τον Σάρασον και αυτοανακηρύσσεται πρόεδρος των ΗΠΑ. Αλλά και το δικό του καθεστώς δεν μπορεί να επιβιώσει. Για να προλάβει την πλήρη κατάρρευσή του ο Χάικ διατάσσει την επιστράτευση όλων των νέων Αμερικανών με σκοπό να εισβάλει στο Μεξικό. Ο στρατηγός Ιμάνουελ Κουν, άλλοτε σύμμαχος του Χάικ, στρέφεται τώρα εναντίον του και ενώνεται με τους αντιφρονούντες. Ο εμφύλιος πόλεμος δεν αργεί να ξεσπάσει. Κι εδώ τελειώνει η αφήγηση του Λιούις.
Τιμήθηκε με το Νομπέλ το 1930

Το μυθιστόρημα κυκλοφόρησε σε μια εποχή ραγδαίας ανόδου του φασισμού στην Ευρώπη. Την παραβολική εικόνα μιας λαϊκιστικής Δεξιάς που ανέρχεται στην εξουσία στην Αμερική και την εφαρμόζει καταφεύγοντας στις μεθόδους του ευρωπαϊκού φασισμού μάς δίνει ο Λιούις σε μιαν αφήγηση που, καθώς λέει ο κοινός τόπος, «σου κόβει την ανάσα». Ο σημαντικός αυτός συγγραφέας δεν είναι γνωστός στη νεότερη γενιά των ελλήνων αναγνωστών και μόνο το Δεν γίνονται αυτά εδώ κυκλοφορεί στη γλώσσα μας. Ο Λιούις είναι ο πρώτος αμερικανός συγγραφέας που τιμήθηκε με το βραβείο Νομπέλ (το 1930) και όσο ζούσε τα βιβλία του υμνήθηκαν από τους κριτικούς και γνώρισαν τεράστια εμπορική επιτυχία.
Αναμφισβήτητη είναι και η επίδρασή του στους νεότερους αμερικανούς πεζογράφους πρώτης γραμμής. Για παράδειγμα, η Συνωμοσία εναντίον της Αμερικής του Φίλιπ Ροθ γράφτηκε πάνω στο πρότυπο του Δεν γίνονται αυτά εδώ. Ο Ροθ δίνει τη δική του εκδοχή του τι θα συνέβαινε αν η μετά το 1935 Αμερική περνούσε στον φασισμό, αρχίζοντας από εκεί που τελείωνε το μυθιστόρημα του Λιούις. Κι όποιος διαβάσει ένα από τα σημαντικότερα μυθιστορήματά του, το Μπάμπιτ, θα καταλάβει καλύτερα και το Ανθρώπινο στίγμα του Ροθ.
Το πλήθος και η ζωντάνια των χαρακτήρων στο Δεν γίνονται αυτά εδώ, η ιδιοφυής σύλληψη και η σύνθεση των επιμέρους και οι εξαίρετοι διάλογοι καθιστούν αυτό το πολιτικο-σατιρικό μυθιστόρημα ένα από τα σπουδαιότερα έργα της αμερικανικής πεζογραφίας του Μεσοπολέμου. Αυτά που εξιστορούνται έχουν αν όχι ομοιότητες τουλάχιστον απίστευτες αναλογίες με τα όσα συμβαίνουν στην πολιτική σκηνή των ΗΠΑ. Η λογοτεχνία μπορεί να μην προβλέπει την πορεία της Ιστορίας αλλά έχει συχνά τη δύναμη να τη φαντάζεται και όχι λίγες φορές να την προβλέπει. Ο αναγνώστης που θα διαβάσει το Δεν γίνονται αυτά εδώ θα προβεί αναπόφευκτα και σε παραλληλισμούς και συγκρίσεις (Τραμπ –Γουίντριπ). Υπάρχει βεβαίως κι ένα γεγονός που θα πρέπει να λάβει κανείς υπόψη του. Ο Λιούις ήταν τότε τόσο δημοφιλής αλλά και η δύναμη της λογοτεχνίας τέτοια που τον έκανε να πιστεύει πως με το μυθιστόρημα αυτό θα εξέθετε ανεπανόρθωτα τον λαϊκιστή, ρατσιστή και αντισημίτη γερουσιαστή Χούι Λονγκ και θα εμπόδιζε την άνοδό του στο προεδρικό αξίωμα. Ο Λονγκ όμως δολοφονήθηκε πριν εκδοθεί το μυθιστόρημα του Λιούις.
Το καθήκον και η αξία του Τύπου

Ο άφοβος πρωταγωνιστής του μυθιστορήματος Ντορέμους Τζέσαπ δεν είναι μόνο η εικόνα του αδιάφθορου δημοσιογράφου για τον οποίο η αλήθεια και η ελευθερία της γνώμης συνιστούν προϋποθέσεις ζωής αλλά και το αντίθετο ακριβώς αυτού που προωθούσε τότε ο «βασιλιάς» του κιτρινισμού Χιρστ. Δηλαδή ότι έχει τη δύναμη να συμβάλει σε πολιτικές αλλαγές προς όφελος της κοινωνίας. Η επικράτηση του Ντόναλντ Τραμπ στις αμερικανικές προεδρικές εκλογές μοιάζει να διαψεύδει την πεποίθηση του Σίνκλερ Λιούις για τη δύναμη του Τύπου και των μέσων μαζικής ενημέρωσης. Ολες οι σημαντικές εφημερίδες στις ΗΠΑ και τον υπόλοιπο αγγλόφωνο κόσμο ήταν εναντίον του Τραμπ –κι ωστόσο ο αμερικανικός λαός τον εξέλεξε. Εν τούτοις η δύναμη –και η αξία –του Τύπου είναι αυτή ακριβώς: να λέει την αλήθεια, να μην κολακεύει και να μην ενδίδει στα κελεύσματα και τις πιέσεις των δημαγωγών.
Η έκδοση του Δεν γίνονται αυτά εδώ σηματοδοτεί την επιστροφή στο προσκήνιο ενός κορυφαίου συγγραφέα. Ελπίζω ότι σύντομα θα δούμε στα βιβλιοπωλεία και τρία επίσης σπουδαία μυθιστορήματά του: τον Κεντρικό δρόμο (1920), το Μπάμπιτ (1922) και το Αροουσμιθ (1926).

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ