Τζόναθαν Φράνζεν: Με το πρόσχημα της διαφάνειας

Τζόναθαν Φράνζεν
Αγνή
Μετάφραση Γιώργος-Ικαρος Μπαμπασάκης.
Εκδόσεις Ψυχογιός, 2016,
σελ. 736, τιμή 19,90 ευρώ

Η Πιπ είναι μια εικοσιτετράχρονη Αμερικανή, αγνώστου πατρός, που τη βαραίνει το χρέος ενός φοιτητικού δανείου 130.000 δολαρίων. Πουλάει ενεργειακά συμβόλαια στην εταιρεία Ανανεώσιμες Ενεργειακές Λύσεις και στον ελεύθερο χρόνο της προσφέρει εθελοντική εργασία στην Ομάδα για τη Μελέτη του Πυρηνικού Αφοπλισμού, με της οποίας τα μέλη συγκατοικεί σε ένα τρίπατο κοινόβιο στο Οκλαντ της Καλιφόρνιας. To Πιπ, ένα χαϊδευτικό όνομα που κουβαλά από το νηπιαγωγείο, προκαλεί συχνά κοροϊδευτικούς παραλληλισμούς με τον ομώνυμο πρωταγωνιστή των Μεγάλων Προσδοκιών του Ντίκενς, όμως εκείνη το προτιμά από το κανονικό της όνομα, το αλλόκοτo Purity (Αγνότητα) που αναγράφεται στην ταυτότητά της. Η καθαριότητα γύρω της, η καθαρότητα του σώματος, η ιδεολογική αγνότητα, είναι η εμμονή που κληρονόμησε από τη μάνα της, μια αινιγματική και ιδιόρρυθμη γυναίκα, που αρνείται να πει στην Πιπ το όνομα του πατέρα της και δεν της αποκαλύπτει καν το δικό της πραγματικό όνομα.

Με την ελπίδα ότι ο πατέρας της –αν τον βρει –θα την ανακουφίσει από το χρέος της, η Πιπ αφήνει τη γοητευτική Ανατολικογερμανίδα Αναγκρετ να τη στρατολογήσει στο Εγχείρημα Ηλιόφως του συμπατριώτη της Αντρέας Βολφ. Ο Βολφ, ένας μάρτυρας δημοσίου συμφέροντος, διάσημος όσο ο Τζούλιαν Ασανζ, αλλά πιο καθαρός από εκείνον, έχει θέσει αποστολή του «να ρίξει το αγνό του φως σε έναν διεφθαρμένο κόσμο». Η Πιπ θα φτάσει ως τη Βολιβία για να τον συναντήσει και να εργαστεί μαζί του και στον ενάμιση χρόνο που θα μεσολαβήσει ως την επιστροφή της στο Οκλαντ θα ανακαλύψει τον πατέρα της, θα μάθει την αλήθεια για τη μητέρα της, θα δοκιμαστεί σε ερωτικά και φιλικά πλησιάσματα με άνδρες και γυναίκες και θα προσπαθήσει να συγκροτήσει μια ταυτότητα και μια ισορροπημένη πραγματικότητα για τον εαυτό της, αφήνοντας στην άκρη δυσλειτουργικές σχέσεις, προβληματικούς γονείς και αλλόκοτους εραστές.

Μετά τις βραβευμένες Διορθώσεις (2001) και την πολυδιαφημισμένη Ελευθερία (2010), δύσκολα διαβάζουμε το νέο μυθιστόρημα του αποκαλούμενου από τον αμερικανικό Τύπο «μεγάλου αμερικανού μυθιστοριογράφου» της εποχής μας χωρίς μεγάλες προσδοκίες. Οι προσδοκίες αυτές πρέπει να ταλάνισαν και τον ίδιο, αν δώσουμε βάση στα -σαρκαστικά –σχόλια του Τσαρλς Μπλένχαϊμ, ενός από τους χαρακτήρες του νέου μυθιστορήματος, συγγραφέα που είναι απασχολημένος με το να γράψει το «μεγάλο βιβλίο» για να επισκιάσει όλους αυτούς τους Τζόναθαν [Φράνζεν και Σάφραν Φόερ] που αναφέρονται στη New York Times Review of Books, ένα όνομα που μοιάζει πλέον «συνώνυμο του ταλέντου, του μεγαλείου, της φιλοδοξίας, της ζωτικότητας».

To Purity, που κυκλοφόρησε στις ΗΠΑ τον Σεπτέμβριο του 2015, αναγγέλθηκε φιλόδοξα από τους εκδότες του ως ένα «αμερικανικό έπος που διατρέχει πολλές γενιές, δεκαετίες και ηπείρους» και, σε μια βιαστική ανάγνωση, ο Φράνζεν δείχνει να απομακρύνεται από το περιβάλλον της αμερικανικής οικογένειας της μεσαίας τάξης των προηγούμενων δύο μυθιστορημάτων του. Καταπιάνεται με τους μάρτυρες δημόσιου συμφέροντος που αποκαλύπτουν τα σκοτεινά μυστικά ισχυρών του κόσμου και διεφθαρμένων κυβερνήσεων, είτε έχουν τη μορφή χάκερ του Διαδικτύου όπως ο Αντρέας Βολφ, είτε εμφανίζονται με την παραδοσιακή μορφή του ερευνητή δημοσιογράφου που αναζητεί την αλήθεια, όπως ο Τομ Αμπεραντ και η βραβευμένη με Πούλιτζερ Λέιλα Χαλού. Επεκτείνεται σε οικογένειες μη αμερικανικές, όπως η εξέχουσα στη γραφειοκρατία του καθεστώτος οικογένεια του Βολφ στην Ανατολική Γερμανία. Ανατέμνει τη σχέση εγκλήματος – ενοχής στην ηθική κλίμακα του Καλού και του Κακού. Ενδιαφέρεται για τα τρέχοντα παγκόσμια ακτιβιστικά κινήματα για διαφάνεια, πυρηνικό αφοπλισμό, ίση μεταχείριση των δύο φύλων. Σκιαγραφεί –με τους οικείους τρόπους του: ρεαλιστική αφήγηση, γοργή πλοκή, ζωηρές λεπτομερείς περιγραφές, αποκαλυπτικές σκέψεις, εκτενείς διαλόγους, παρένθετα αυτοβιογραφικά κείμενα των ηρώων, διαρκείς μετακινήσεις μπρος – πίσω στον χρόνο –παράλληλα σύμπαντα που τέμνονται. Το κυνήγι του μεγάλου ρεπορτάζ στην Αμερική συναντά την Πτώση του Τείχους και την εισβολή στα Αρχεία της Στάζι στο Βερολίνο. Η αναζήτηση του πατέρα στον γεωγραφικό χώρο συμπορεύεται με την αναζήτηση της άφεσης αμαρτιών και της λύτρωσης στο Διαδίκτυο.

Πίσω από όλα όμως, πίσω από τις ευγενείς αποστολές, υπάρχει το κύτταρο της οικογένειας ως αρχετυπικό πλαίσιο μέσα στο οποίο διαμορφώνεται η ατομικότητα των χαρακτήρων, και κάθε επιχείρηση για καθαρότητα, διαφάνεια, αγνότητα, ειλικρίνεια, ισότητα δεν αποδεικνύεται παρά πρόσχημα όταν οι αξίες αυτές δεν διέπουν τη ζωή σε ατομικό επίπεδο. Οι ηρωίδες του Φράνζεν είναι θεωρητικά φεμινίστριες αλλά χρησιμοποιούν το σεξ ως εργαλείο και επωφελούνται επαγγελματικά από την οικειότητα με τους άνδρες. Δυσλειτουργικές οικογένειες, αποτυχημένοι γάμοι, εύθραυστες δεσμεύσεις και νοσηρές εξαρτήσεις κρύβονται στα σκοτάδια του παρελθόντος των ιδεολόγων και ακτιβιστών του μυθιστορήματος στο οποίο ο Φράνζεν ρίχνει φως.

Στις Διορθώσεις εξέτασε στο μικροσκόπιο τις προτεσταντικές αξίες της οικογένειας Λάμπερτ και στην Ελευθερία τις φιλελεύθερες αρχές της οικογένειας Μπέργκλουντ. Εδώ σειρά έχουν οι αρχές των ιδρυτών των μεγάλων κινημάτων της εποχής μας, από τους Αγανακτισμένους ως το WikiLeaks και το Occupy Wall Street. Το εγχείρημα του Φράνζεν καταυγάζει τη γενικευμένη κοινωνική υποκρισία, τη διάσταση δημόσιας και ιδιωτικής συμπεριφοράς τόσο σε καπιταλιστικά όσο και σε σοσιαλιστικά περιβάλλοντα. Κανείς δεν μοιάζει να διασώζεται από ένα σύνολο χαρακτήρων οι οποίοι με δυσκολία γίνονται συμπαθείς, εκτός ίσως από τον Τομ Αμπεραντ που διακρίνεται από μια επίμονη, έστω κι αν δεν είναι απόλυτη, εντιμότητα. Οσο για την Purity (την Αγνή, στη μάλλον άτυχη απόδοση του έμπειρου Γιώργου-Ικαρου Μπαμπασάκη), οι ελπίδες της να ξεφύγει από τον διαλυμένο κόσμο που της κληροδότησαν οι γονείς της μένει να ευοδωθούν σε ένα εξωκειμενικό μέλλον –που, για να πούμε την αλήθεια, δεν μοιάζει ο συγγραφέας να θεωρεί πιθανό. O Φράνζεν, όπως στα προηγούμενα δύο μυθιστορήματά του, παραμένει δύσπιστος απέναντι στο ανθρώπινο γένος και στις πιθανότητές του για ηθική βελτίωση.

Στις ΗΠΑ το μυθιστόρημα δεν είχε την ενθουσιώδη υποδοχή της Ελευθερίας. Οσοι περίμεναν κάτι ριζικά διαφορετικό από τον μεγάλο μυθιστοριογράφο της αμερικανικής οικογένειας απογοητεύτηκαν. Η οικεία πλέον συνταγή, αλλά και οι απίθανες (όπως και ντικενσιανές) συμπτώσεις που ενώνουν τους χαρακτήρες του έργου σε ένα πλέγμα σχέσεων που απλώνεται σε δύο ηπείρους αντιμετωπίστηκαν αυστηρά από την κριτική. Προσωπική εκτίμηση είναι ότι το ευρωπαϊκό κοινό που αγάπησε τα δύο προηγούμενα μυθιστορήματα του Φράνζεν θα τον βρει ωριμότερο σε τούτο το τελευταίο.