Ζαν Ζενέ
Ο Σκοινοβάτης. Ο Θανατοποινίτης
Μετάφραση Χριστόφορος Λιοντάκης,
Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2016,
σελ. 80, τιμή 9,54 ευρώ

Συμπληρώθηκαν εφέτος 30 χρόνια από τον θάνατο του Ζαν Ζενέ (15 Απριλίου 1986), ο οποίος σημάδεψε με την ανατρεπτική του γραφή τη λογοτεχνία του 20ού αιώνα. Πέθανε στα 75 του χρόνια, σε ένα μικρό ξενοδοχείο του Παρισιού –ποτέ δεν είχε αποκτήσει δικό του σπίτι. Ο τάφος του βρίσκεται κοντά στην Ταγγέρη με θέα τη θάλασσα. Η επέτειος αυτή τιμήθηκε στη Γαλλία και αλλού με πολλές εκδηλώσεις. Το εφετινό φεστιβάλ Αθηνών συμμετείχε με την παράσταση του θεατρικού έργου του τα Παραβάν, σε σκηνοθεσία του Δαμιανού Κωνσταντινίδη, καθώς και με άλλες εκδηλώσεις, τις οποίες επιμελήθηκε η θεατρολόγος Δήμητρα Κονδυλάκη. Θεωρώ ευτυχή σύμπτωση και την κυκλοφορία της μετάφρασης δύο σημαντικών έργων του Ζενέ: του Σκοινοβάτη και του Θανατοποινίτη, σε έναν τόμο από τις εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου.

Ας κάνουμε όμως ένα άλμα προς τα πίσω. Ετος 1971 και βρίσκομαι στο Παρίσι και στον αστερισμό του Προυστ. Στην Αθήνα είχα διαβάσει το Ενας έρωτας του Σουάν μεταφρασμένο από τον Παύλο Ζάννα στην Αίγινα, όπου ήταν φυλακισμένος από τη χούντα. Στο Παρίσι συνέχισα την ανάγνωση της Αναζήτησης στα γαλλικά. Κάποια μέρα στο βιβλιοπωλείο του Γκαλιμάρ στο Σεν Ζερμέν το μάτι μου έπεσε στο μυθιστόρημα του Ζενέ Το θαύμα του ρόδου. Ελάχιστα ήξερα για τον συγγραφέα. Είχα δει μόνο στο Θέατρο Τέχνης τις Δούλες, σε μετάφραση του Ελύτη. Το θαύμα του ρόδου με συγκλόνισε. Μια καινούργια αποκάλυψη: από τη μαγεία του χαμένου χρόνου, μέσα από τα αριστοκρατικά παρισινά σαλόνια και τους πύργους, στη μαγική ατμόσφαιρα της φυλακής και του αναμορφωτηρίου: η απόλυτη ανατροπή. Τότε βέβαια ούτε καν μου πέρασε απ’ τον νου πως θα τολμούσα κάποτε να μεταφράσω έργα του Ζενέ.
Ομως, καθώς περνούν τα χρόνια, τα πάντα μπορούν να συμβούν. Ετσι, το 1986, ο Θάνος Μικρούτσικος, εμπνευστής και διευθυντής του Διεθνούς Φεστιβάλ Πάτρας, μου πρότεινε να μεταφράσω εκτενή αποσπάσματα από τον Σκοινοβάτη για την κεντρική θεατρική παράσταση του Φεστιβάλ Το πορτρέτο του καλλιτέχνη ως σαλτιμπάγκου, σε σκηνοθεσία του Ανρί Ρονς. Στη συνέχεια μετέφρασα ολόκληρο το κείμενο, που κυκλοφόρησε στο τέλος του 1986. Στα τέλη της δεκαετίας του ’90, μετά από διάφορα ατυχή γεγονότα, η μετάφραση έπαψε να κυκλοφορεί. Χάρη στις Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου η μετάφραση επιτέλους επανακυκλοφορεί, με ελάχιστες μικροαλλαγές.
Αργότερα ο Θανάσης Νιάρχος μου πρότεινε να μεταφράσω τον Θανατοποινίτη για το περιοδικό Η λέξη. Μια πρώτη έμμετρη μεταφραστική μου απόπειρα δημοσιεύτηκε με ψευδώνυμο. Στον Θανατοποινίτη ο Ζενέ χρησιμοποιεί αλεξανδρινό στίχο. Στη μεταφορά στα ελληνικά προτίμησα τον ελεύθερο στίχο, ώστε να διασωθούν οι πυκνές εικόνες και τα νοήματα του ποιήματος, χωρίς τις δεσμεύσεις του αριθμού των συλλαβών και της ρίμας.
Οριακή αναμέτρηση με το απόλυτο
Η καινοφανής γραφή του Ζενέ προκάλεσε θόρυβο και έντονες συζητήσεις στον χώρο της διανόησης και της λογοτεχνίας, καθώς έφερνε μια μεγάλη ανατροπή στην κρατούσα ηθική, στο κοινωνικό κατεστημένο και στις συμβατικές συμπεριφορές που στραγγαλίζουν τις προσωπικές επιλογές και τη διαφορετικότητα.
Ο Ζενέ οδηγεί τον λόγο στην Υβρη χωρίς να φοβάται τη Νέμεση –ίσως μάλιστα και να την επιδιώκει, επιζητώντας τον εξαγνισμό και την κάθαρση. Προσπαθεί με μια νέα αισθητική να δημιουργήσει μια δική του ηθική. Τους υπάνθρωπους και τους απόβλητους τούς αναδεικνύει με τη γραφή του σε υπεράνθρωπους και αγίους.
Το δράμα της έκφρασης άλλοι το αντιμετωπίζουν με τραυλίσματα· ο Ζενέ, γεγονυία τη φωνή. Ο Ζενέ δεν υπερασπίζεται τη δικαιοσύνη –στην οποία άλλωστε δεν πιστεύει. Αντιστέκεται και αντιμάχεται την αδικία της εξουσίας. Αποκαλύπτει και καταγγέλλει την αμαρτία της εξουσίας.
Ο Σκοινοβάτης είναι πάνω απ’ όλα ένα μοναδικό εγχείρημα ποιητικής. Λειτουργεί τόσο σε πραγματικό επίπεδο: οδηγίες στον σκοινοβάτη Αμπνταλάχ, στον νεαρό ερωτικό του σύντροφο, στον οποίο και αφιερώνει το έργο, όσο και σε μεταφορικό: απευθύνεται στον καλλιτέχνη-σκοινοβάτη, προσπαθώντας να φωτίσει τη δύσβατη επιλογή του.
Η ποιητική που αναπτύσσει ο Ζενέ στον Σκοινοβάτη είναι πάνω απ’ όλα σωματική και εμπράγματη. Βήμα-βήμα, η εμπειρική πορεία του καλλιτέχνη διολισθαίνει, μέσα από απρόβλεπτες ανατροπές, σε μια οριακή αναμέτρηση με το απόλυτο. Το κείμενο ωστόσο τελειώνει με τη μελαγχολική διαπίστωση ότι οι συμβουλές και οι διδαχές στον χώρο της τέχνης είναι άχρηστες και, τις περισσότερες φορές, ανεφάρμοστες. Τελικά όλα συντελούνται μέσα από την ανάφλεξη του καλλιτέχνη σε χώρο και χρόνο ανύποπτο.
Ερωτισμός που ξορκίζει τον θάνατο
Ο Θανατοποινίτης περιέχει εν σπέρματι όλα τα θεματικά και μορφολογικά στοιχεία που συναντούμε στα μυθιστορήματα του Ζενέ, και ιδιαίτερα στο Θαύμα του Ρόδου. Πρόκειται για μια πολυφωνική ποιητική σύνθεση. Ο εικοσάχρονος θανατοποινίτης Μωρίς Πιλόρζ πλαισιώνεται από ολόκληρη χορεία προσώπων που εμπλουτίζουν την πλοκή του ποιήματος και δημιουργούν μια μοναδική τοιχογραφία από δολοφόνους, εραστές, φυλακισμένους, κατάδικους από τη Γουιάνα, τους οποίους εξιδανικεύει, και τους οδηγεί αγέρωχους προς τον θάνατο. Ενα παραλήρημα ακραίου ερωτισμού, μέσα από το οποίο προσπαθεί να εξορκίσει τον θάνατο. Μια ατμόσφαιρα που ανεβάζει τον λυρισμό στα όρια του σπαραγμού. Η ποίηση του θανάτου συναντά την ποίηση του μεγαλείου.
Αποσπάσματα
Δε γίνεσαι καλλιτέχνης αν δε σου τύχει μια μεγάλη συμφορά.
Μυστήριο συγκλονιστικό: κάθε καλλιτέχνης, έπειτα από μια περίοδο λάμψης, θα διασχίσει άνυδρα τοπία, με κίνδυνο να χάσει παντελώς τα λογικά του. Αν βγει νικητής…
Σκοινοβάτης
Το τραγούδι που σκίζει τα σκοτάδια του κόσμου
Είναι η κραυγή του νταβατζή που φέρνει η μουσική
Τραγούδι του άκαμπτου κορμιού σε μια κρεμάλα
Το μαγεμένο κάλεσμα του ερωτευμένου κλέφτη.
Τον ήλιο κάλεσε να ‘ρθει, να με παρηγορήσει
Το δήμιο αποκοίμισε! Σφάξε τους πετεινούς!
Το πρωινό μ’ ένα χαμόγελο στυφό πίσω απ’ το τζάμι.
Είναι σχολείο η φυλακή θανάτου θλιβερή.
Θανατοποινίτης

Ο κ. Χριστόφορος Λιοντάκης είναι ποιητής και μεταφραστής.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ