Γκονσάλο Μ. Ταβάρες
Η γειτονιά – Δέκα φανταστικοί κύριοι
Μετάφραση Αθηνά Ψυλλιά, Παναγιώτα Μαυρίδου.
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2016,
σελ. 608, τιμή 23,32 ευρώ

Ενα πρωτότυπο βιβλίο δεν είναι κατ’ ανάγκη σημαντικό μόνο και μόνο εξαιτίας της πρωτοτυπίας του. Η γειτονιά του Γκονσάλο Μ. Ταβάρες όμως είναι και σημαντική και πρωτότυπη. Πρωτότυπη γιατί ο 46χρονος Πορτογάλος επιλέγει δέκα συγγραφείς που υπήρξαν πρωτότυποι για διαφορετικούς λόγους ο καθένας. Και σημαντική επειδή κατάφερε να στήσει γύρω τους έναν περίτεχνο –και συχνά μαγικό –ιστό από μικρές ιστορίες, αποδεικνύοντας ότι η λογοτεχνία μπορεί να παραγάγει λογοτεχνία. Οι εννιά από τους δέκα πρωταγωνιστές του είναι συγγραφείς του 20ού αιώνα και μόνο ο Εμάνουελ Σβέντενμποργκ, ο σουηδός μυστικιστής, μας έρχεται από τον 18ο αιώνα. Αν σκεφτεί κανείς την επίδραση του Σβέντενμποργκ, που στην εποχή του, αλλά και αργότερα, άλλοι τον θεωρούσαν ημιπαράφρονα και άλλοι μεγαλοφυΐα, η επιλογή δεν είναι τυχαία. Για παράδειγμα, δύο από τα γοητευτικότερα αλλά και τα πιο παράξενα μυθιστορήματα ενός μεγάλου ρεαλιστή, του Μπαλζάκ (η Σεραφίτα και ο Λουί Λαμπέρ), είναι σαφέστατα επηρεασμένα από τις θεωρίες του Σβέντενμποργκ.

Δέκα αλληγορικοί «κύριοι»
Από τους δέκα συγγραφείς («κυρίους», όπως τους αποκαλεί ο Ταβάρες) οι έξι είναι πρωτίστως ποιητές –αλλά και εξαίρετοι δοκιμιογράφοι, πεζογράφοι ή θεατρικοί συγγραφείς: Ο Πολ Βαλερί, ο Ανρί Μισό, ο Μπέρτολτ Μπρεχτ, ο Ρομπέρτο Χουαρός, ο Τ.Σ. Ελιοτ, ο Αντρέ Μπρετόν. Οι υπόλοιποι τέσσερις (ο Ρόμπερτ Βάλζερ, ο Ιταλο Καλβίνο, ο Καρλ Κράους και ο Σβέντενμποργκ) είναι πεζογράφοι. Αλλά ο αναγνώστης που είναι εξοικειωμένος με το έργο τους δεν μπορεί να αποφύγει τον πειρασμό των συγκρίσεων: του Κράους με τον Μπρεχτ λ.χ. –για να μείνω στον εντονότερο. Οι «κύριοι» είναι «φανταστικοί», μας λέει ο Ταβάρες, που σημαίνει βεβαίως ότι τους προβάλλει φαντασιακά και υπό λοξή ματιά. Οι ιστορίες θα γοητεύσουν ακόμη και τους αναγνώστες που αγνοούν το έργο των πρωταγωνιστών της Γειτονιάς. Οσοι όμως το γνωρίζουν, έστω και εν μέρει, θα τις απολαύσουν περισσότερο και η αναγνωστική τους εμπειρία θα κινηθεί σε πολλά και διαφορετικά επίπεδα. Ο «κύριος» Βαλερί, που εδώ ασχολείται με ερωτήματα μαθηματικής φύσεως, είναι ο λεπτεπίλεπτος συγγραφέας Βαλερί με τον μαθηματικό νου και το ασύγκριτο ύφος. Αν κανείς έχει διαβάσει λ.χ. το Μια βραδιά με τον κ. Τεστ δεν μπορεί να μην το θυμηθεί και να μη χαμογελάσει. Βεβαίως το ίδιο συμβαίνει και με τον «κύριο» Μπρεχτ.
Οι Ιστορίες του κυρίου Κόινερ αποτέλεσαν πηγή έμπνευσης για όλο σχεδόν το βιβλίο του Ταβάρες. Αναμφίβολα η «σπαρτιατική» γραφή του Μπρεχτ τον έχει επηρεάσει. Ομως ο προσεκτικός αναγνώστης δεν θα δυσκολευτεί να ανακαλύψει και τα ίχνη πολλών από τις μικρές ιστορίες και τους αφορισμούς του Κάφκα: την έκπληξη που περιέχει το συνηθισμένο, την άλλη του πλευρά, το αλληγορικό περιεχόμενο της πραγματικότητας.
Η λογοτεχνία της συνύπαρξης
Τα σχετικά με τον Ελιοτ παρουσιάζονται σε έξι διαλέξεις του, τις οποίες παρακολουθούν ο Σβέντενμποργκ, ο Μπαλζάκ, ο Μπρετόν και ο Μπόρχες. Κανείς τους δεν παρουσιάζει εμφανείς τουλάχιστον συγγένειες με τον ποιητή της Ερημης χώρας, αλλά γι’ αυτό ακριβώς βρίσκονται εκεί. Είναι το ακροατήριο της «άλλης» πλευράς. Ο τρόπος που ο Ταβάρες βάζει τον Ελιοτ να σχολιάζει τα ποιήματα των άλλων ποιητών συνιστά μια από τις πλέον χιουμοριστικές προσεγγίσεις της «σκυθρωπής» Νέας Κριτικής.
Τι δουλειά όμως έχει ο Μπαλζάκ με τον Μπόρχες και πώς σχετίζονται με τον Σβέντενμποργκ; Μα ο Μπαλζάκ εμπνεύσθηκε εν πολλοίς τον Λουί Λαμπέρ και τη Σεραφίτα από τον Σβέντενμποργκ –και ο Μπόρχες, ο μάγος του φαντασιακού και μείζων σολιψιστής, γνώριζε άριστα τον σουηδό μυστικιστή και έγραψε γι’ αυτόν ένα θαυμάσιο δοκίμιο. Ο ρεαλιστής Μπαλζάκ κάθεται μαζί με δύο πολέμιους του ρεαλισμού, τον Μπρετόν και τον Μπόρχες, για να παρακολουθήσουν από κοινού τη διάλεξη του Ελιοτ (του κατ’ εξοχήν μοντερνιστή) για την ποίηση του Ρενέ Σαρ (ενός υπερρεαλιστή). Πώς γίνεται αυτό; Ο πανέξυπνος Ταβάρες δεν δίνει εξηγήσεις αλλά το «υποδεικνύει» εμμέσως στον τίτλο: σε μια γειτονιά όλοι συνυπάρχουν. Με τις διαφορές και τις ομοιότητές τους. Και οι κύριοί του είναι οι επιφανείς που τους βγάζει το καπέλο, που τους θαυμάζει, χωρίς όμως ο θαυμασμός του να είναι άκριτος, συχνά μάλιστα παρουσιάζεται και άκρως ειρωνικός.
Ενας χαρισματικός πεζογράφος
Το βιβλίο είναι ένας περίπατος στη λογοτεχνία. Περίπατος που τον πραγματοποιούν οι «σενιόρες» του συγγραφέα, ο οποίος ακολουθεί τα βήματά τους. Τα ίχνη του περιπάτου αποτυπώνονται και εικαστικά στα σχέδια (από τη Ρασέλ Καϊάνο, σύζυγο του Ταβάρες) που μεσολαβούν ανάμεσα στις ιστορίες του. Δεν είναι απλώς εικονογραφικά σχόλια αλλά συνιστούν οργανικό τμήμα τους. Αυτός ο στυλίστας και εδώ, όπως και στα άλλα βιβλία του, παρουσιάζεται ιδιαίτερα ευαίσθητος στο θέμα της αποτύπωσης. Ουδέποτε διολισθαίνει στο αφηρημένο, ακόμη και όταν χειρίζεται πολύ γενικά θέματα. Εκτός από τις καφκικές αντανακλάσεις ο αναγνώστης θα βρει και ευρήματα που θυμίζουν Μπόρχες –όμως κι αυτό δεν είναι συμπτωματικό, νομίζω, δεδομένου ότι ο Μπόρχες θαύμαζε τον Κάφκα.
Οι κοινωνιολόγοι θα έλεγαν –αν αυτό σημαίνει κάτι –πως ο Ταβάρες προσεγγίζει τη λογοτεχνία «ολιστικά». Σε μια γειτονιά χωρούν όλοι. Σε μια πόλη υπάρχουν πολλές γειτονιές. Και στην παγκόσμια κοινωνία πολλές πόλεις. Το σύνολο είναι ένα άθροισμα όπου τα μέρη ή αλληλοεισδύουν ή αλληλοσυμπληρώνονται. Υπό την έννοια αυτή η λογοτεχνία είναι μία, γιατί μία είναι και η ίδια η ζωή. Γι’ αυτό και το βιβλίο τούτο ο αναγνώστης μπορεί να το αρχίσει από όποιο κεφάλαιο επιθυμεί. Τμηματικά άλλωστε γράφτηκε και εκδόθηκε μέσα σε μια δεκαετία περίπου. Και έχει ένα σπάνιο προσόν: σε βάζει στον πειρασμό να προσθέσεις και να διευρύνεις τη γειτονιά του Ταβάρες προσθέτοντας τους δικούς σου «κυρίους». Εχω μάλιστα την εντύπωση ότι στο εγγύς μέλλον θα το πράξει και ο ίδιος. Η λογοτεχνία προεκτείνει τη φαντασία όταν την υπηρετεί ένας συγγραφέας με τέτοιο ταλέντο και ευφυΐα, η οποία σε παρόμοιες περιπτώσεις αποδεικνύεται μείζων λογοτεχνική αρετή που αναμφίβολα διαθέτει αυτός ο χαρισματικός πεζογράφος.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ