Στατιστικά στοιχεία και στιβαρή θεωρία

Αλεξάνδρα Μπίζη: Ελληνες – ξένοι: Σημειώσατε 2

Η ξένη μεταφρασμένη πεζογραφία διαβάζεται περισσότερο από την ελληνική. Αυτό λένε η καθημερινή εμπειρία και οι αριθμοί. Ελέγχοντας, για παράδειγμα, τα στοιχεία του πρώτου εξαμήνου του 2016 στο βιβλιοπωλείο μας, διαπιστώνουμε ότι οι πωλήσεις της ξένης λογοτεχνίας είναι υψηλότερες σε ποσοστό 25%. Τα στοιχεία αφορούν κυρίως το μυθιστόρημα και δεν συμπεριλαμβάνουν τη λεγόμενη «αισθηματική λογοτεχνία».

Κατανοητό εν μέρει, όπως προκύπτει και από συζητήσεις μεταξύ πελατών που γίνονται στο βιβλιοπωλείο. «Μια μικρή χώρα είμαστε. Πόσους καλούς συγγραφείς δικαιούμαστε εν τέλει; Και πόσα καλά βιβλία μπορούμε να βγάλουμε; Δεν γίνεται να μην ενδιαφερόμαστε για ό,τι γράφεται σε όλον τον υπόλοιπο κόσμο» λέει κάποιος πελάτης. «Α, ξένη! Την προτιμώ χίλιες φορές! Οχι άλλο μιζέρια!» πετάγεται μια κυρία. Ενας τρίτος επεμβαίνει δυναμικά: «Τι εννοείτε μιζέρια; Την εσωστρέφεια; Την αυτοαναφορικότητα; Μα έχουμε πολύ καλούς συγγραφείς, ξέρετε! Και εξαιρετικό σύγχρονο μυθιστόρημα! Εχετε διαβάσει…». Η συζήτηση εκείνη τη μέρα πήγε από τη Μάρω Δούκα, τον Θανάση Βαλτινό και τη Ζυράννα Ζατέλη, στα δοκίμια του Κούντερα, στον «επαρχιωτισμό των μικρών και των μεγάλων εθνών», στις «μικρές γλώσσες», στις μεταφράσεις και από εκεί στη «λογοτεχνία της κρίσης» και στους νεότερους έλληνες μυθιστοριογράφους, στις κατακτήσεις ή στις αδυναμίες τους.

Συζητήσεις τέτοιας έκτασης και έντασης μπορεί να μη γίνονται σε καθημερινή βάση αλλά δεν είναι σπάνιες και είναι ενδεικτικές του ενδιαφέροντος των αναγνωστών για τη σύγχρονη ελληνική πεζογραφία. Ακόμα και όσοι την κρίνουν με υπερβάλλουσα κάποιες φορές αυστηρότητα ή αντιμετωπίζουν με επιφύλαξη το ελληνικό μυθιστόρημα νιώθουν ότι τους αφορά άμεσα. Ετσι, πολλές φορές, η θετική αποτίμηση των αναγνωστών για έργα που τα αντιμετώπισαν αρχικά με δυσπιστία αποτελεί ευχάριστη έκπληξη και για τους ίδιους.

Μας ξαφνιάζει άραγε το γεγονός ότι για την κλασική ελληνική πεζογραφία (την παράδοση ή τον «κανόνα») το ενδιαφέρον είναι πολύ περιορισμένο; Εξετάζοντας τις πωλήσεις των δύο τελευταίων ετών, βλέπουμε πως είναι λίγοι οι συγγραφείς που ζητούνται σταθερά από τους αναγνώστες: Καζαντζάκης, Καραγάτσης, Τσίρκας, Παπαδιαμάντης, Αλεξάνδρου, Πολίτης, Χατζής, Σκαρίμπας. Υπάρχει κάποιου είδους αδράνεια της βιβλιοκριτικής ή οι όποιες προσπάθειες συναντούν την αδιαφορία του κοινού; Συμβάλλει, μήπως, αρνητικά και η εκπαίδευσή μας; Δεν γίνεται να μην το σκεφτείς όταν, για παράδειγμα, νεαρή αναγνώστρια, με όλον τον αυθορμητισμό της ηλικίας της, δηλώνει: «Ωχ, όχι! Αυτό το κάναμε στο σχολείο!».

Γιατί το ενδιαφέρον για τους ξένους κλασικούς και τον «δυτικό κανόνα» είναι πολύ μεγαλύτερο; Δεν είναι πάντα εύκολες ή αυτονόητες οι απαντήσεις. Μπορεί από τη μία τα ποσοστά της ξένης κλασικής λογοτεχνίας να είναι υψηλότερα (περίπου 50% με βάση τις τελευταίες μετρήσεις μας) αλλά από την άλλη, οι Ακυβέρνητες πολιτείες του Στρατή Τσίρκα αποτελούν ένα από τα βασικά longseller του βιβλιοπωλείου μας, τύχη που δεν την έχει το Αλεξανδρινό κουαρτέτο του Λόρενς Ντάρελ.

Σε ό,τι αφορά την αστυνομική λογοτεχνία και το μυθιστόρημα φαντασίας (η κατάταξη είναι εν μέρει εργαλειακή) είναι αναμενόμενο οι πωλήσεις των ξένων τίτλων να υπερισχύουν συντριπτικά. Ομως, το ενδιαφέρον για τους έλληνες συγγραφείς (Μάρκαρης, Μιχαηλίδης, Μπουραζοπούλου) κάθε άλλο παρά αμελητέο είναι και παρατηρούμε πλέον και ένα αυξανόμενο ενδιαφέρον για τους νεότερους. Αξιοσημείωτο είναι ότι τα βιβλία του Γιάννη Μαρή, παραγνωρισμένα μέχρι πριν από λίγα χρόνια, έχουν αποκτήσει πλέον ένα πιστό αναγνωστικό κοινό.

Πλήρης ανατροπή των παραπάνω δεδομένων παρατηρείται στην κατηγορία της «αισθηματικής λογοτεχνίας»: εδώ το ενδιαφέρον των αναγνωστών (κυρίως γυναικών) στρέφεται σε ποσοστό τουλάχιστον 90% στην ελληνική παραγωγή.

Μυθιστόρημα ή διήγημα; Μυθιστόρημα, είναι η συνηθισμένη απάντηση. Σπάνια θα ακούσεις κάποιον να λέει: «Ενδιαφέρομαι κυρίως για το διήγημα». Κι εδώ είναι αρκετά τα ερωτήματα που προκύπτουν. Αν, για παράδειγμα, τα πολυσέλιδα μυθιστορήματα ή τα θεωρούμενα «δύσκολα» (π.χ. μυθιστόρημα ιδεών) επιλέγονται πιο εύκολα στις περιόδους των διακοπών για ευνόητους λόγους (περισσότερος χρόνος, μεγαλύτερη ικανότητα συγκέντρωσης) δεν θα ήταν εύλογο οι συλλογές διηγημάτων να προηγούνται στις προτιμήσεις των αναγνωστών τις δύσκολες περιόδους, τότε που οι απαιτήσεις της καθημερινότητας ευνοούν την επιλογή της μικρής φόρμας; «Κάθε διήγημα απαιτεί και μια νέα ιδέα από τον συγγραφέα, κι εγώ κάθε φορά πρέπει να αρχίζω από την αρχή!» λέει μια φίλη.

Εχει ενδιαφέρον να επισημάνουμε ότι οι συλλογές διηγημάτων έχουν μεγαλύτερη απήχηση στους συστηματικούς αναγνώστες, που διαβάζουν τουλάχιστον ένα βιβλίο την εβδομάδα, και ότι δύσκολα κάποιος που διαβάζει ένα βιβλίο τον μήνα θα τις επιλέξει. Μήπως, όμως, η προτίμηση για το μυθιστόρημα ενέχει και την, έστω και μη σαφώς διατυπωμένη ή ομολογημένη, αξιολογική κρίση ότι «το διήγημα είναι κατώτερο είδος»; Θα λέγαμε, με βεβαιότητα, ότι για την πλειονότητα των αναγνωστών με τους οποίους ερχόμαστε καθημερινά σε επαφή δεν τίθεται θέμα ιεραρχίας. Αλλωστε είναι αναμφισβήτητη η άνθηση του ελληνικού διηγήματος την τελευταία πενταετία, όπως και η θερμή του υποδοχή από σημαντική μερίδα των αναγνωστών.

Γιατί, λοιπόν, το μυθιστόρημα κερδίζει την προτίμηση των αναγνωστών; Θα μπορούσε κάποιος να πει ότι το σπουδαίο μυθιστόρημα περιέχει εν δυνάμει τα πάντα: και το διήγημα και την ποίηση και το δοκίμιο.Και κάποιος άλλος θα μπορούσε να συμπληρώσει ή να αντιτείνει ότι τα είδη δεν τοποθετούνται σε μία πυραμίδα όπου την κορυφή κατέχει τομυθιστόρημα· όλα τα είδη όπως και όλες οι μορφές τέχνης βρίσκονται σε κύκλο, το ένα τρέφει το άλλο αενάως. «Διάβαζε! Ξέχνα ιεραρχίες, κανόνες και διάβαζε!» όπως λέει ένας φίλος, συμπαραστάτης στον αγώνα που δίνουν καθημερινά συγγραφείς, εκδότες, μεταφραστές, κριτικοί, βιβλιοπώλες. Η συζήτηση –και στα βιβλιοπωλεία –συνεχίζεται.