Μυθιστοριογραφία: μύθοι και ουσία

Ελισάβετ Κοτζιά
Πραγματικότητα που δεν χωράει σε καλούπια
Η απόφανση πως «δεν υπάρχει ελληνικό μυθιστόρημα» δεν είναι αληθινή. Το αποδεικνύει η μακρά σειρά παλαιότερων και σύγχρονων μυθιστοριογράφων που επιπλέον έχουν αξιοσημείωτο αναγνωστικό κοινό. Βαλτινός, Νόλλας, Δούκα, Πανσέληνος, Ζατέλη, Γιατρομανωλάκης, Συμπάρδης, Χουρμουζιάδου, Μπουραζοπούλου είναι μερικά ονόματα, για να περιοριστώ σε σημερινούς συγγραφείς.

Αληθινό ίσως είναι ότι «δεν έχουμε πολύ μεγάλους μυθιστοριογράφους», τόσο μεγάλους όσο τουλάχιστον είναι οι μεγάλοι ποιητές μας –το οποίο και πάλι δεν σημαίνει πως «είμαστε λαός ποιητών».

Μύθος ακόμα το ότι «είμαστε λαός διηγηματογράφων», πως «το διήγημα είναι κατώτερο είδος από το μυθιστόρημα», πως «η συγγραφή ποίησης και διηγήματος αποτελεί εκδήλωση οκνηρίας», πως «το μόνο αξιόλογο μυθιστόρημα που βγαίνει στην Ελλάδα είναι το μεταφρασμένο».

Ολοι αυτοί οι αφορισμοί προσπαθούν να βάλουν σε καλούπια μια πραγματικότητα πολύ πιο πλούσια και σύνθετη απ’ ό,τι είμαστε ικανοί και έτοιμοι να παραδεχθούμε. Κι έτσι πλέκεται ένα γαϊτανάκι αποφθεγμάτων που η πραγματικότητα διαρκώς διαψεύδει καθώς ούτε ο Τσέχοφ είναι κατώτερος από τον Ντοστογέφσκι, ούτε ο Παπαδιαμάντης χαμηλότερος από τον Ροΐδη, ούτε η Αλις Μονρό λιγότερη από τον Μάρκες. Ούτε βέβαια είναι ευκολότερη η πολιτογράφηση «στων ιδεών την πόλη» μέσα από την ποίηση και το διήγημα απ’ ό,τι μέσα απ’ το μυθιστόρημα διότι σε όλα τα είδη απέχει «το σκαλί το πρώτο πολύ από τον κοινό τον κόσμο». Υπό την προϋπόθεση βέβαια πως θεωρούμε, όπως ο καβαφικός αισθητής, τη λογοτεχνία «απόσταγμα από βότανα γητεύματος», ύλη, ουσία, στοιχείο «κατά τες συνταγές αρχαίων Ελληνοσύρων μάγων καμωμένο» που για λίγην ώρα επαναφέρει τα είκοσι τρία χρόνια μας, τον φίλο, την κάμαρη, την αγάπη, την ομορφιά, δημιουργεί «τον μικρό κίτρινο τοίχο» του Μπεργκότ, φιλοτεχνεί την έλλαμψη, πλάθει τη «στιγμή», «the stuff dreams are made on». Οι όροι για παρόμοιες αποκαλύψεις δεν συνιστούν ποσοτική συνάρτηση αλλά απαιτούν την ύπαρξη καλλιτεχνικής χάρης σε οποιοδήποτε είδος, διήγημα, ποίηση ή μυθιστόρημα. Γενικότητες όπως οι παραπάνω είναι τόσο αληθινές όσο και η παλαιά αποφθεγματική ρήση «μέγα βιβλίον, μέγα κακόν».

Τούτων λεχθέντων και αφού απομακρυνθούμε από τις μεγαλοστομίες και τις ταμπέλες, θα μπορούσε ίσως κανείς να προσπαθήσει να διερευνήσει κατά πόσον έχουν ερμηνευτική ισχύ μερικές υποθέσεις εργασίας για κάποια από τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της ελληνικής καλλιτεχνικής πράξης. Γιατί είναι βέβαια αληθές ότι σε ορισμένες περιόδους άνθησαν το διήγημα ή η ποίηση και όχι το μυθιστόρημα. Πώς και γιατί συνέβη; Η θεωρία έχει εκφράσει πολλές υποθέσεις για τις κοινωνικές ορίζουσες, για τις προϋποθέσεις και τις συνθήκες που οδηγούν σε ορισμένα αποτελέσματα.

Ναι, θα μπορούσαμε να πιστέψουμε λοιπόν πως στην Ελλάδα δεν είχαμε την αναγκαία αστική τάξη που θα οδηγούσε σε μια μυθιστορηματική άνθηση όπως την παρακολουθήσαμε στη Γαλλία και στην Αγγλία του 19ου αιώνα. Πόσο ισχυρή όμως είναι η υπόθεση αυτή όταν, για παράδειγμα, στις χώρες της Λατινικής Αμερικής σημειώθηκε στον 20ό αιώνα η πασίγνωστη άνθηση του λατινοαμερικανικού μαγικού ρεαλισμού μέσα σε συνθήκες όχι αστικής ελευθερίας αλλά πολιτικοκοινωνικού αυταρχισμού –για να μη μιλήσουμε για την άνθηση του κλασικού ρωσικού μυθιστορήματος στον 19ο αιώνα;

Θα μπορούσαμε επίσης να παρατηρήσουμε ότι οι έλληνες συγγραφείς αποφεύγουν τις πολύ μεγάλες, πολυφωνικές, πολυεπίπεδες, πολυπρισματικές συνθέσεις. Διότι ακόμα και το πολυάνθρωπο μυθιστόρημα, που καλύπτει μεγάλες χρονικές περιόδους και εκτυλίσσεται σε πολλούς τόπους, είναι τις περισσότερες φορές μονοφωνικό σε αντιπαράθεση προς το πολυεπίπεδο, πολυπρισματικό, πολυεστιακό μυθιστόρημα που η αρχιτεκτονική του παραπέμπει σε καθεδρικό ναό. Γι’ αυτό έχουμε πολύ λίγα πολυφωνικά, πολυεπίπεδα, πολυεστιακά μυθιστορήματα σαν την τριλογία Ακυβέρνητες πολιτείες του Στρατή Τσίρκα και αντιθέτως πολυάριθμα μονοφωνικά μυθιστορήματα σαν την τριλογία Αναζήτηση, Ανατροπή και Αναλαμπή του Νίκου Θέμελη. Στο είδος της κάθε μία από τις τριλογίες είναι άξια. Φαίνεται όμως πως δυσκολευόμαστε στις μεγάλες συνθέσεις, εκεί όπου πρέπει να κινήσει κανείς πολλά διαφορετικά νήματα με ανεξάρτητους ρυθμούς.

Μήπως είναι η παιδεία μας που δεν ευνοεί παρόμοια συνθετικά εγχειρήματα αν λάβουμε υπόψη την ισοπεδωτική λειτουργία καθολικών εθνικών θεσμών, όπως λόγου χάρη οι πανελλήνιες εξετάσεις; Και για να πάμε ακόμα βαθύτερα, οφείλεται η συνθήκη αυτή στην άποψη που διατύπωσε ο πολιτικοκοινωνικός μεταπολεμικός πεζογράφος Δημήτρης Χατζής, ότι αποτύχαμε στην Ελλάδα να συνθέσουμε το παραδοσιακό λαϊκό στοιχείο του ελληνικού πολιτισμού με το λόγιο αστικό στοιχείο του έτσι όπως έγινε μετά τον Μεσαίωνα στις χώρες της Δύσης;

Και εφόσον το ελληνικό μυθιστόρημα υπάρχει, πού οφείλεται η αδυναμία του να διεισδύσει στις ξένες αγορές –όπως έκανε λόγου χάρη το πρόσφατο weird cinema των Λάνθιμου, Κούτρα και Τσαγγάρη; Είναι κατώτερο από το ξένο; Οχι ως προς τους μέσους όρους του. Η λειτουργία όμως των νόμων της αγοράς δεν αποδίδει πάντοτε αξιολογική αισθητική δικαιοσύνη. Κι ενδεχομένως λειτουργούν αρνητικά και άλλες ιδιομορφίες του, όπως λόγου χάρη η απουσία μιας κεντρικής ομογενοποιητικής ταυτότητας που θα καθιστούσε την ελληνική πεζογραφία αναγνωρίσιμη και θα την έκανε ενδεχομένως του συρμού. Ή θα μπορούσε ακόμα να παίζει ρόλο το γεγονός πως ασχέτως προς την ποιότητά της, η ελληνική πεζογραφία των ημερών μας δεν ενδιαφέρεται ιδιαίτερα να απεικονίσει την περιβάλλουσα πραγματικότητα. Χάνει έτσι το δυνάμει αλλοδαπό κοινό που γοητευμένο από τις χάρες της χώρας μας θα ενδιαφερόταν να τη γνωρίσει καλύτερα μέσα από τα λογοτεχνικά έργα της διαδίδοντας και καθιστώντας τις σελίδες τους ευρύτερα γνωστές.