Τα χρόνια της ενηλικίωσης;

Ερη Σταυροπούλου
Μεταπολεμικά έργα και συγγραφείς
Γέννημα μιας ταραγμένης ιστορικά εποχής, σε μια χώρα με μεγάλα πολιτικοκοινωνικά και οικονομικά προβλήματα που πάλευε να ορθοποδήσει, με μια πρόοδο που ανακόπηκε από την επτάχρονη δικτατορία, με περιορισμένη παράδοση στον αφηγηματικό λόγο, το μεταπολεμικό μυθιστόρημα παρουσιάζει πλουσιότατη παραγωγή. Είναι, κατά τη γνώμη μου, αφελές να συγκρίνουμε τους νεοέλληνες συγγραφείς με τα μεγαλύτερα ονόματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, γιατί κανένας συγγραφέας, όσο ταλαντούχος κι αν είναι, δεν γράφει ανεξάρτητα από την εποχή και τον τόπο του. Η τέχνη του αρδεύεται όχι μόνο από την παιδεία, τη λογοτεχνική παράδοση αλλά και από τη γύρω ζωή.

Για να δείξω ότι το μυθιστόρημα κατά τη μεταπολεμική περίοδο γνώρισε σημαντική καρποφορία, θα θυμίσω πολύ συνοπτικά ορισμένα έργα. Βιβλία που αγαπήθηκαν από τους αναγνώστες, συζητήθηκαν, βραβεύτηκαν, μεταφράστηκαν, αξιοποίησαν νεωτερικούς τρόπους γραφής σε διάλογο με την ευρωπαϊκή λογοτεχνία, άνοιξαν νέες προοπτικές στο νεοελληνικό μυθιστόρημα, διασκευάστηκαν με επιτυχία για το θέατρο, την τηλεόραση ή τον κινηματογράφο. Σε αυτά αποτυπώνονται και οι προσωπικές μου προτιμήσεις. «Ο καθείς και τα όπλα του» γράφει ο Ελύτης. Παρ’ όλο που παραθέτω αντιπροσωπευτικά έργα ευρύτερων τάσεων, δεν επιλέγω συγγραφείς και κείμενα με κριτήρια της παραδοσιακής Ιστορίας της λογοτεχνίας. Πρόθεσή μου είναι να φανούν μετασχηματισμοί (συνέχειες και τομές) στην πεζογραφική μας παράδοση, καθώς υποστηρίζω θερμά την άποψη ότι υπάρχουν αξιόλογα ελληνικά μυθιστορήματα. Κι αν ο χώρος μου δεν ήταν τόσο περιορισμένος, δεν θα αναφερόμουν μόνο σε σχετικά παλαιότερους μεταπολεμικούς πεζογράφους, ούτε μόνο σε τόσα κείμενα. Αδικώ για τον ίδιο λόγο και τους συγγραφείς που αναφέρω, γιατί οι περισσότεροι δεν έχουν μόνο ένα πολύ αξιόλογο μυθιστόρημα.

Θα αρχίσω με τα Ψάθινα καπέλα (1946) της Mαργαρίτας Λυμπεράκη, που συνεχίζουν την παράδοση του εφηβικού μυθιστορήματος. Με παρατηρητικότητα και ευαισθησία η συγγραφέας διαγράφει τον γυναικείο ψυχισμό αντιμέτωπο με ζητήματα, όπως η ηλικία, η μητρότητα και η διάθεση για δημιουργία.

Το δράμα της Μικρασιατικής καταστροφής ιστορήθηκε ως τις μέρες μας σε πολλά βιβλία. Τα Mατωμένα χώματα (1962) της Διδώς Σωτηρίου ξεχωρίζουν, γιατί μέσα από την τραγική περιπέτεια του ήρωα προβάλλεται η μακρόχρονη ειρηνική συνύπαρξη Ελλήνων και Τούρκων, επισημαίνονται οι λόγοι της συμφοράς και κατονομάζονται οι αίτιοι.

Οι τρίτομες Aκυβέρνητες πολιτείες (1960-1965) του Στρατή Τσίρκα, μια πλατιά σύνθεση για τον πόλεμο στην Αίγυπτο και τη Μέση Ανατολή, συνδυάζει τις περιπέτειες των ετερόκλητων, διαφορετικής εθνικότητας ηρώων με την κριτική στην ελληνική πολιτική.

Ο Mήτσος Aλεξανδρόπουλος στο δίτομο Nύχτες και αυγές (1961-1963) δίνει με λιτή ακρίβεια τον πόλεμο και την Αντίσταση, προβάλλοντας τον ηρωισμό και τα οράματα των ανθρώπων που θέλησαν να αλλάξουν τον κόσμο.

Tο Τρίτο στεφάνι (1962) του Κώστα Ταχτσή ζωγραφίζει τη μικροαστική Ελλάδα μέσα από τη γλαφυρή αφήγηση δύο γυναικών.

Το Ζ (1966) του Bασίλη Bασιλικού αποτυπώνει τη συγκλονιστική υπόθεση Λαμπράκη και τη δύναμη του παρακράτους. Ενα «non fiction novel» (όπως το Εν ψυχρώ του Τρούμαν Καπότε) μυθοποιεί το ιστορικό γεγονός, συνδυάζοντας το δημοσιογραφικό ρεπορτάζ και τα ντοκουμέντα με τη μυθοπλασία.

Ο Λοιμός (1972) του Αντρέα Φραγκιά αποτυπώνει τον παραλογισμό και τη βία της σωφρονιστικής μεθόδου της Μακρονήσου αλλά προσφέρεται και για μια προφητική ανάγνωση της καταπίεσης του απρόσωπου τιμωρητικού συστήματος της σύγχρονης εποχής, που θα περιγράψει στο Πλήθος (1985-1986).

Την ίδια χρονιά (1972) κυκλοφορεί Ο γενναίος Τηλέμαχος του Αλέξανδρου Κοτζιά, ένα αντιχουντικό και αντιαμερικανικό μυθιστόρημα, τοιχογραφία της μεταπολεμικής Ελλάδας από το 1951 ως το 1968 και καταγγελία των διεργασιών που οδήγησαν στην απριλιανή δικτατορία, διεργασίες στις οποίες θα επανέλθει στη νουβέλα Το σοκάκι (1992).

Στο μυθιστόρημα Tο κιβώτιο (1974) του Αρη Aλεξάνδρου η δυσερμήνευτη και αινιγματική απολογία του μόνου επιζήσαντος μιας εφιαλτικής αποστολής μετατρέπεται σε κριτική ιδεών και πρακτικών, ενώ το άδειο κιβώτιο γίνεται συνώνυμο με το «αδειανό πουκάμισο».

Η Βιοτεχνία υαλικών (1975) του αθηναιογράφου Μένη Κουμανταρέα είναι μια ελεγεία των μικρών ανθρώπων, που σχεδιάζουν τη ζωή τους με όνειρα για κοινωνική αλλαγή, και τελικά βυθίζονται στην ασημαντότητα, την κατάθλιψη και την παρακμή.

H Αρχαία σκουριά (1979) της Mάρως Δούκα, πολιτικό μυθιστόρημα μαθητείας, δείχνει μέσα από την κριτική ματιά μιας νέας κοπέλας την πτώση της δικτατορίας και τη διάψευση των ιδεολογιών και των οραμάτων.

H αρραβωνιαστικιά του Aχιλλέα (1987) της Αλκης Ζέη περιγράφει τη ζωή μιας γυναίκας από το 1940 ως το 1970 και μαζί την πορεία μιας «νικηφόρας» επανάστασης που χάθηκε στην Ελλάδα, την Τασκένδη, την Ευρώπη.

Τα Βαμμένα κόκκινα μαλλιά (1989) του Κώστα Μουρσελά, εκτός από την πολυπρόσωπη εικόνα της μετεμφυλιακής Ελλάδας, προσφέρει έναν καταπληκτικά ζωντανό αντιήρωα, το Λούη, απείθαρχο και αντιφατικό, καθρέφτη και τιμητή της κοινωνίας.

Τα Στοιχεία για τη δεκαετία του ’60 (1989) του Θανάση Bαλτινού, έργο πρωτότυπο, χωρίς ήρωες και αφήγηση, αποδίδει τη συλλογική ταυτότητα της εποχής, παραθέτοντας μια μεγάλη σειρά από πεποιημένα ντοκουμέντα.

Η Ρέα Γαλανάκη στο O βίος του Iσμαήλ Φερίκ πασά (1989) αξιοποιώντας ιστορικά γεγονότα, ερευνά ένα σύγχρονο πρόβλημα, αυτό της ταυτότητας και της ετερότητας, της εσωτερικής και εξωτερικής πραγματικότητας, του ψυχολογικού και κοινωνικού εαυτού.

Τούτη η συναγωγή κειμένων, αν και δεν έγινε με αυτόν τον στόχο, απαντά σε ένα ευρύτερο αίτημα για τη σχέση της λογοτεχνίας με τη ζέουσα πραγματικότητα. Καθώς τα μυθιστορήματα αυτά συνθέτουν ένα πανόραμα της τραγικής περιπέτειας του ελληνισμού από τα μέσα του 19ου αιώνα ως τη μεταπολίτευση, φανερώνουν ότι οι μεταπολεμικοί συγγραφείς στάθηκαν κριτικά απέναντι στο παρόν, αναστοχάστηκαν το παρελθόν, δεν έκρυψαν ούτε ωραιοποίησαν τα λάθη και τα δεινά της χώρας.

Η κυρία Ερη Σταυροπούλου είναι καθηγήτρια Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.