Αριστη πολιτική και πολιτεία

Υπάρχει ένας υπέροχος αρχαιολογικός χώρος κάτω από την Ακρόπολη, προς τη μεριά του Θησείου, όπου κείνται τα ελάχιστα εναπομείναντα ερείπια των κτισμάτων που συνδέονται με τη λειτουργία της αρχαίας αθηναϊκής δημοκρατίας, όπως την περιγράφει ο Αριστοτέλης στην Αθηναίων Πολιτεία. Εισερχόμενος κανείς στον αρχαιολογικό χώρο από την είσοδο της οδού Αδριανού, αντί να κατευθυνθεί προς τη Στοά του Αττάλου, μπορεί να περπατήσει παράλληλα προς την οδό Αδριανού. Τότε θα βρεθεί στην αρχαία Αγορά, την οποία ανασκάπτει και φροντίζει η Αμερικανική Σχολή Κλασικών Σπουδών από το 1931, και θα δει ό,τι έχει απομείνει από τους χώρους όπου γίνονταν οι συνεδριάσεις της Βουλής, της Εκκλησίας του Δήμου και των δικαστηρίων και όπου εκτελούσαν τα καθήκοντά τους οι κάτοχοι των υπόλοιπων αξιωμάτων της αρχαίας Αθήνας. Είναι μια αρκετά εκτεταμένη, αραιά δασωμένη και κατάλληλη για περπάτημα περιοχή όπου έλαβαν χώρα πολλά από τα γεγονότα που περιγράφει ο Αριστοτέλης στο πρώτο, δηλαδή το ιστορικό μέρος του βιβλίου του (κεφάλαια 1-41) και διεξάγονταν οι εργασίες των θεσμών που παρουσιάζει στο δεύτερο, συστηματικό μέρος (κεφάλαια 42-69).

ΑΡΙΣΤΟΤΕΛΟΥΣ
Αθηναίων Πολιτεία
Μετάφραση – επιμέλεια – εισαγωγή Χλόη Μπάλα,
Πρόλογος – σχόλια Ρόμπερτ Γουάλας,
Εκδόσεις Νήσος, Αθήνα, 2015,
σελ. 296, τιμή 24 ευρώ

Η Αθηναίων Πολιτεία δεν αποδίδει τον δυναμισμό, τις εξελίξεις και τις ανατροπές της πολιτικής ζωής στην αρχαία Αθήνα παρά μόνο στο πρώτο, ιστορικό μέρος της, που είναι μια ιστορία των πολιτευμάτων της αρχαίας Αθήνας. Αποκορύφωμά της αποτελεί η εξιστόρηση της εξέγερσης των τυραννοκτόνων Αρμόδιου και Αριστογείτονα κατά του Ιππία και του Ιππάρχου, διαδόχων του τυράννου Πεισίστρατου (κεφάλαιο 18). Οι εξελίξεις αυτές ήταν πολύ πιο σύνθετες από ό,τι τις διδασκόμασταν στο σχολείο και αποδίδονται εξαιρετικά στα νέα ελληνικά από τη μεταφράστρια και επιμελήτρια του έργου Χλόη Μπάλα. Το δεύτερο μέρος του έργου με τη συστηματική ως ακραία περιπτωσιολογική περιγραφή των αρμοδιοτήτων των αξιωμάτων («αρχών») καταπονεί και παραξενεύει τον αναγνώστη. Πολύ περιγραφικό, έχει εμφανείς διαφορές ποιότητας σε σύγκριση με το πρώτο μέρος, σε σημείο ώστε να δέχεται κανείς τον ισχυρισμό που μεταφέρει ο Ρόμπερτ Γουάλας στον πρόλογο του έργου, ότι δηλαδή τα δύο μέρη της Αθηναίων Πολιτείας μάλλον προέρχονται από διαφορετικούς συγγραφείς, μαθητές του Αριστοτέλη ή άλλους. Είτε ισχύει αυτό είτε όχι, ένας καλός τρόπος για να προσεγγίσει κανείς το έργο, αν αναζητεί τη γνώμη του Αριστοτέλη για την αρχαία Αθήνα, είναι αυτός που προτείνει η Μπάλα στην εισαγωγή της. Ο Αριστοτέλης έβλεπε την πόλη της Αθήνας ως έναν φυσικό οργανισμό και με την Αθηναίων Πολιτεία «ήθελε να δείξει το πώς λειτούργησε το πολίτευμα αυτό μέσα σε έναν συγκεκριμένο οργανισμό, ανεξάρτητα από την ποιότητα αυτού του οργανισμού».

Οπως είναι γνωστό, οι προβληματισμοί του Αριστοτέλη ήταν τόσο σημαντικοί ώστε εξακολουθούν να μας απασχολούν και σήμερα. Ισως καθυστερημένα σε σύγκριση με άλλες χώρες, το αριστοτελικό έργο έχει πλέον τοποθετηθεί στο επίκεντρο των αναζητήσεων μιας διεπιστημονικής κοινότητας και στην Ελλάδα. Στο πλαίσιο αυτό ξεδιπλώνεται ήδη ένα μεγάλο εγχείρημα σχολιασμένης δίγλωσσης έκδοσης (στα αρχαία και στα νέα ελληνικά) όλου του αριστοτελικού έργου που έχουν αναλάβει οι Βασίλης Κάλφας και Παντελής Μπασάκος, με τη χορηγία του Ιδρύματος «Στ. Νιάρχος» και την εκδοτική ευθύνη του Γεράσιμου Κουζέλη. Η έκδοση της Αθηναίων Πολιτείας εντάσσεται σε αυτό το εγχείρημα, ενώ στο ίδιο πλαίσιο αναπτύσσεται, με αφορμή τον Αριστοτέλη, και τολμηρή κινητικότητα ελλήνων θεωρητικών της νεότερης γενιάς. Πολύ πρόσφατο παράδειγμα είναι η διατύπωση μιας κανονιστικής θεωρίας της δημοκρατίας από τον Στέφανο Δημητρίου. Το βιβλίο του Ελευθερία και κυριαρχία ξεκινά μεν από το Τρίτο Βιβλίο των Πολιτικών του Αριστοτέλη, στη συνέχεια όμως αντλεί στοιχεία από τον Ρουσό, τον Καντ, τον Μιλ και τον Μαρξ.

ΣΤΕΑΦΑΝΟΣ ΔΗΜΗΤΡΙΟΥ
Ελευθερία και κυριαρχία:
Πολιτική ελευθερία και κυριαρχία στο
τρίτο βιβλίο των Πολιτικών του Αριστοτέλη
Εκδόσεις Πόλις, Αθήνα, 2016,
σελ. 225, τιμή 20 ευρώ

Κατά τον Δημητρίου, ο Αριστοτέλης «συνδέει την άριστη πολιτεία με το να αναλαμβάνει κάθε πολίτης το έργο που προσιδιάζει στην προσωπική, πολιτική αρετή του». Μπορεί οι άνθρωποι να είναι ανόμοιοι αλλά φέρουν την κοινή ιδιότητα του πολίτη και κυρίως συνεργάζονται για την εκπλήρωση του σκοπού της άριστης πολιτείας. Με σύγχρονους όρους, στο σχήμα του Δημητρίου, αυτό μπορεί να επιτευχθεί με την πραγμάτωση των δύο όψεων της αυτονομίας, δηλαδή της ατομικής και της συλλογικής – πολιτικής αυτονομίας. Και ναι μεν η πρώτη, η προσωπική αυτονομία, αποτελεί όρο για την επίτευξη της δεύτερης, της συλλογικής – πολιτικής αυτονομίας, αλλά δεν μπορεί να υπάρξει χωρίς αυτή τη δεύτερη. Και τούτο γιατί κατά τον Δημητρίου η συλλογική -πολιτική αυτονομία είναι δυνατή μόνο όταν όλοι, ελεύθερα και με ίσους όρους, συγκαθορίζουν τον νόμο στο πλαίσιο του οποίου συμβιώνουν οργανωμένα. Μάλλον αυτό το συμμετοχικό στοιχείο, που δεν είναι εφικτό σε συνθήκες ανισότητας μεταξύ των πολιτών, κάνει τον συγγραφέα να ισχυρίζεται ότι η κανονιστική θεωρία του πηγαίνει πέρα από τον δημοκρατικό ρεπουμπλικανισμό και «αποσκοπεί στη θεμελίωση του δημοκρατικού σοσιαλισμού». Σε κάθε περίπτωση, ο Δημητρίου στο τέλος του βιβλίου του προτείνει μια ενδιαφέρουσα ανάγνωση του Αριστοτέλη ανατρέχοντας στην πλατωνική έννοια της πολιτικής ως υφαντικής τέχνης. Η πολιτική νοείται έτσι ως μια τέχνη που συνθέτει τις αναπόφευκτες διαφορές των πολιτών καθώς η άριστη πολιτεία που επιδίωκε να προσδιορίσει ο Αριστοτέλης απαιτεί τον συγκερασμό των διαφορών αυτών με σκοπό την πραγμάτωση της δικαιοσύνης και του κοινού συμφέροντος.

Τελικά, είναι χρήσιμο να αίρεται κανείς, μέσω τέτοιων προβληματισμών, ακόμα καλύτερα περπατώντας ανάμεσα στα ερείπια της αρχαίας αθηναϊκής αγοράς, πάνω από τον ορυμαγδό των μικροπολιτικών συγκρούσεων που καταλαμβάνουν τη δημόσια σφαίρα για να σκέφτεται ότι θεωρητικά η πολιτική έχει ευγενέστερους σκοπούς από αυτούς που βιώνουμε καθημερινά.

Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.