Το άτομο στον οίκο της Ιστορίας

Margaret MacMillan
History’s People.
Personalities and the Past
Εκδόσεις Profile Books, 2016,
σελ. 288, τιμή 14,99 στερλίνες

Η Ιστορία, γράφει η Μάργκαρετ Μακ Μίλαν στην εισαγωγή του «History’s People», μοιάζει με έναν πολυδαίδαλο, εκκεντρικό οίκο χωρίς αρχή και τέλος. Τα θεμέλιά του τέθηκαν από τους Ελληνες και τους Ρωμαίους, Αραβες και Κινέζοι πρόσθεσαν τους δικούς τους λίθους, η Αναγέννηση πρόσθεσε εκλεπτυσμένης διακόσμησης δωμάτια, ο 19ος αιώνας ταξινομημένες βιβλιοθήκες και αρχεία, ο 20ός εργαστήρια ανατομίας και ανάλυσης του παρελθόντος. Ενας τέτοιος οίκος προορίζεται να βρίσκεται υπό κατασκευή στο διηνεκές, να κρύβει υπόγεια και σοφίτες που πάντα θα στεγάζουν μυστικά, να διακρίνεται από σκοτεινές γωνίες και φωτεινούς διαδρόμους. Επιστάτες του είναι οι ιστορικοί, καταλήγει η 73χρονη διακεκριμένη καναδή ιστορικός του Πανεπιστημίου της Οξφόρδης, και στο επίκεντρο της ευθύνης τους τίθεται το μείζον ερώτημα που αφορά τους κατοίκους του οίκου: η σχέση των ατόμων με το περικείμενό τους, η διελκυστίνδα μεταξύ προσωπικότητας και απρόσωπων δυνάμεων –κοινωνικών, οικονομικών, πολιτισμικών. Εξ ου και το νέο της βιβλίο εστιάζει στον δυνητικό ρόλο των μεμονωμένων ατόμων στο παρελθόν.

Το άτομο βέβαια επανέρχεται στο επίκεντρο της ιστορικής ματιάς εδώ και σαράντα χρόνια, από την εποχή που ο Εμανιέλ Λε Ρουά Λαντιρί έφερνε στο προσκήνιο τους γάλλους χωρικούς του 13ου αιώνα στο «Μονταγιού» (εκδ. του Εικοστού Πρώτου) και ο Κάρλο Γκίνζμπουργκ εμπλούτιζε τον διανοητικό ορίζοντα του 16ου αιώνα με την περίπτωση του μυλωνά Μενόκκιο στο «Τυρί και τα σκουλήκια» (εκδ. Αλεξάνδρεια). Με τον τρόπο της μικροϊστορίας, με την προσέγγιση της ανθρωπολογίας, με την ένταξη των προσώπων σε ένα ιστορικό συνεχές η προσεκτική διερεύνηση της αλληλεπίδρασης συνθηκών και προσώπων έχει δημιουργήσει στο έργο των σύγχρονων ιστορικών υποδειγματικές προτάσεις για τους τρόπους με τους οποίους το άτομο ανάγεται στο σύνολο. Ενδεικτικά παραδείγματα το «The Beauty and the Sorrow. An Intimate History of the First World War» (εκδ. Profile Books) του σουηδού ιστορικού και πρώην μόνιμου γραμματέα της Σουηδικής Ακαδημίας Πέτερ Ενγκλουντ, ιστορία του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου δοσμένη μέσα από τα ημερολόγια, την αλληλογραφία, τις αφηγήσεις 20 ανδρών και γυναικών διαφορετικής κοινωνικής προέλευσης και από τις δύο εμπόλεμες πλευρές, ή «Οι υπνοβάτες» (εκδ. Αλεξάνδρεια) του καθηγητή της Οξφόρδης Κρίστοφερ Κλαρκ, αριστοτεχνική προσέγγιση της κρίσης του Ιουλίου του 1914 όπου «μεσαία» και «βραχεία διάρκεια», νοοτροπίες και πρόσωπα, πολιτισμικές ροπές, πολιτικές εξελίξεις, εθνικές επιδιώξεις και ατομικές στρατηγικές συνθέτουν ένα λεπτομερές σχεδιάγραμμα του μηχανισμού της έλευσης του «Μεγάλου Πολέμου».

Για τη Μακ Μίλαν, το άλας της Ιστορίας αποτελεί η αφήγηση («story») και αφήγηση χωρίς πρωταγωνιστές δεν υφίσταται. Διακρίνει κανείς σε αυτή τη στάση μια σαφή θεωρητική, όχι μόνο εμπειρική θέση, που φροντίζει να πάρει τις αποστάσεις της τόσο από την ηρωολατρία του Τόμας Κάρλαϊλ όσο και από την εξαφάνιση του ανθρώπου στη «μακρά διάρκεια» του Φερνάν Μπροντέλ. Οπως και στο γνωστό στο ελληνικό κοινό βιβλίο της «Οι ειρηνοποιοί» (εκδ. Θεμέλιο), στο οποίο εκτίθενται η πορεία και η κατάληξη των συνομιλιών για τη Συνθήκη των Βερσαλλιών το 1919, επικεντρώνεται στη σχέση χαρακτήρα, ικανοτήτων και πράξεων των προσωπικοτήτων που επιλέγει. Εδώ ο συνδυασμός παράγει ομαδικά πορτρέτα με κοινό παρονομαστή την «πειθώ», την «ύβρη», την «τόλμη», την «περιέργεια» και, ως αντίβαρο, την «παρατήρηση». Κάθε κεφάλαιο δίνει στη Μακ Μίλαν τη δυνατότητα να ορίσει ευρύτερες ιστορικές θεματικές. Η «πειθώ» αποτελεί κυρίαρχο συστατικό στοιχείο της «τέχνης της ηγεσίας», όπως υποδεικνύει η σκιαγράφηση της πορείας του αρχιτέκτονα της γερμανικής ενοποίησης του 1871 Οτο φον Μπίσμαρκ ή του αμερικανού προέδρου Φράνκλιν Ρούζβελτ. Τα άτομα ορίζονται από τις τροχιές του τόπου και του χρόνου, τις δυνατότητες που τους προσφέρει η εποχή τους: και οι τέσσερις ηγέτες που παρασύρθηκαν από την «ύβρη», για παράδειγμα, ο αμερικανός πρόεδρος Γούντροου Γουίλσον και η βρετανίδα πρωθυπουργός Μάργκαρετ Θάτσερ, ο Αδόλφος Χίτλερ και ο Ιωσήφ Στάλιν είχαν την ευκαιρία να ανέλθουν πολιτικά λόγω της εξασθένησης ή της οριστικής κατάρρευσης της προηγούμενης τάξης πραγμάτων. Μνήμη, αρχείο, αναπαράσταση, μαρτυρία είναι έννοιες που θίγονται στο κεφάλαιο περί «παρατηρητών», όπου συναντά κανείς περιπτώσεις όπως του κόμη Χάρι Κέσλερ, τα ημερολόγια του οποίου συνιστούν πολυτιμότατη πηγή για την ευρωπαϊκή πολιτική και πολιτισμική πραγματικότητα από το 1880 ως το 1937, και του γερμανοεβραίου φιλολόγου Βίκτορ Κλέμπερερ, του επιφανέστερου ίσως καταγραφέα της καθημερινότητας της ναζιστικής Γερμανίας.

Είτε αφορούν γνωστά ονόματα είτε λιγότερο γνωστές στο ευρύ κοινό παρουσίες [η βρετανίδα περιηγήτρια, συγγραφέας και πρόμαχος της ανεξαρτησίας της Αλβανίας Εντιθ Ντέραμ (1863-1944), λόγου χάρη], τα πορτρέτα του «History’s People» αποβαίνουν ένα από τα χαρισματικά εκείνα αναγνώσματα της αγγλοσαξονικής σχολής που συνδυάζουν επιστημονική ακρίβεια και φιλικότητα προς τον χρήστη. Η Μακ Μίλαν προσέχει κάθε γαργαλιστική λεπτομέρεια να υπηρετεί τον σκοπό του κειμένου (η αναφορά στο υπερμέγεθες δοχείο της νυκτός του Μπίσμαρκ έρχεται ως επιστέγασμα της παραγράφου για το πόσο υπέρμετρα ικανός, αδίστακτος και κυνικός ήταν), ενώ παράλληλα φροντίζει να τονίσει στον αναγνώστη τη σημασία της αποφυγής της πρόσληψης των ανθρώπων του παρελθόντος ως ίδιων με εμάς, απλώς με άλλα ρούχα. Ο Μισέλ ντε Μοντέν μιλά για το σεξ, τη μόδα, την επίδειξη πλούτου με τρόπο που μοιάζει απόλυτα σύγχρονος, οι παρατηρήσεις του όμως για τη σχέση ιδεολογίας, βίας και θρησκείας αντανακλούν το ταραχώδες σκηνικό των θρησκευτικών πολέμων της Γαλλίας του 16ου αιώνα οπότε έζησε. Το πορτρέτο του μογγόλου ηγεμόνα της Ινδίας Μπαμπούρ (1483-1530), όπως το παρακολουθεί η Μακ Μίλαν μέσα από την αποσπασματική αυτοβιογραφία του, δεν αφίσταται ως προς το σκέλος των καταχρήσεων από γνωστές υπερβολές αμερικανικών φοιτητικών αδελφοτήτων (αλκοόλ, ναρκωτικά) έως ότου καταστεί σαφές ότι το αξιακό σύστημα του τόπου και της εποχής του επιτρέπει να διατάξει τον τεμαχισμό του δοκιμαστή φαγητών του γιατί απέτυχε να αποτρέψει μια απόπειρα δηλητηρίασής του. «Μια ζωή δεν μπορεί να συνοψίσει μια ολόκληρη εποχή» διαπιστώνει η Μάργκαρετ Μακμίλαν. «Μπορεί όμως να τη φωτίσει και να μας κάνει, να μας υποχρεώσει, θα έλεγα, να γνωρίσουμε περισσότερα». Αποκαθιστώντας το ορθό μέτρο της σημασίας της προσωπικότητας στην Ιστορία υπογραμμίζει ότι η μελέτη της δεν μπορεί να καταστεί αυτοσκοπός. Είναι όμως έναυσμα και απαρχή γνώσης, το μέρος που υποδεικνύει το όλον.