Εντγκάρ Μορέν
Ο Δρόμος για το μέλλον της ανθρωπότητας
Μετάφραση Θεόδωρος Παραδέλλης.
Εκδόσεις του Εικοστού Πρώτου, 2016,
σελ. 365, τιμή 20,20 ευρώ

Ποιο είναι το μέλλον, ποιο μπορεί να είναι ή, καλύτερα, ποιο θα πρέπει να είναι; Τα ερωτήματα έχουν απασχολήσει τους συγγραφείς της ουτοπίας, από τον καιρό ακόμη του Τόμας Μορ. Ο γνωστός γάλλος διανοούμενος Εντγκάρ Μορέν στο βιβλίο του Ο Δρόμος για το μέλλον της ανθρωπότητας προκειμένου να δώσει τη δική του απάντηση ξεκινά από ένα άλλο ερώτημα: Οπως είναι σήμερα η ανθρωπότητα έχει άραγε μέλλον; Η απάντησή του είναι πως για να υπάρξει μέλλον, για να μην οδηγηθούμε στην καταστροφή, θα πρέπει να αλλάξουμε το παρόν.

Γενικολογίες, θα έλεγε κάποιος. Ευσεβείς πόθοι, κάποιος άλλος. Αλλά οι απαντήσεις του Μορέν, μολονότι εντάσσονται σε ένα γενικό πλαίσιο, δεν έχουν μόνο θεωρητικό χαρακτήρα. Ο Μορέν προτείνει ένα σύστημα μεταρρυθμίσεων που θα αλλάξει το παρόν –και αυτό θα χαράξει τον δρόμο προς το μέλλον. Εγραψε λοιπόν ένα βιβλίο ευρέος φάσματος, μια ολιστική μελέτη που καλύπτει το κοινωνικό πεδίο σχεδόν στο σύνολό του. Και οι μεταρρυθμίσεις του βασίζονται σε πλήθος συγκεκριμένα τοπικά παραδείγματα.
Δεν είναι διόλου εύκολο στον σημερινό κόσμο να συνθέσει κανείς το κοινωνικό παζλ, όπου το κάθε πρόβλημα παρουσιάζεται με διαφορετική μορφή από χώρα σε χώρα, όπου τα γενικά χαρακτηριστικά διαφοροποιούνται όχι μόνο από εξωγενείς παράγοντες αλλά και από τις ιδιομορφίες της κάθε τοπικής κοινωνίας. Ωστόσο, μολονότι υπάρχουν διαφορές όσον αφορά το μέγεθος των αναγκών από χώρα σε χώρα, το είδος τους μπορούμε να το ορίσουμε. Κι έτσι να σκεφτόμαστε παγκόσμια δρώντας επιτοπίως.
Παρελθόν, παρόν και μέλλον


Το βιβλίο του Μορέν χωρίζεται σε τέσσερα μέρη: Το πρώτο φέρει τον τίτλο Οι πολιτικές της ανθρωπότητας. Το δεύτερο τιτλοφορείται Μεταρρυθμίσεις της σκέψης και της παιδείας. Το τρίτο Οι μεταρρυθμίσεις της κοινωνίας και το τέταρτο Οι μεταρρυθμίσεις της ζωής. Στη γενική του εισαγωγή ο συγγραφέας θέτει περιληπτικά τα μεγάλα προβλήματα που αντιμετωπίζει σήμερα η ανθρωπότητα. Στη συνέχεια τα εξειδικεύει και προτείνει λύσεις για το καθένα χωριστά. «Δεν αρκεί πλέον η καταγγελία» γράφει. «Πρέπει από ‘δώ και πέρα να διατυπώνουμε λύσεις. Δεν αρκεί να θυμίζουμε το επείγον του πράγματος. Πρέπει ν’ αρχίσουμε, και ν’ αρχίσουμε ορίζοντας τους δρόμους που είναι ικανοί να μας οδηγήσουν στον Δρόμο». Ο Δρόμος (με κεφαλαίο) είναι βεβαίως το μέλλον. Και οι δρόμοι οι οποίοι οδηγούν σε αυτόν είναι οι λύσεις των προβλημάτων που θέτει το παρόν. Γιατί και το παρόν δεν είναι παρά το μέλλον ενός μακρινού παρελθόντος.
Ο Μορέν, όπου του είναι απαραίτητο, συγκρίνει το παρελθόν με το παρόν προκειμένου να ορίσει το μέλλον. Πολλές από τις σημερινές ανάγκες ήταν κατά το παρελθόν πολυτέλειες. Και αφού πολλές μεταρρυθμίσεις του παρελθόντος άλλαξαν το μέλλον, θα πρέπει να τις λαμβάνουμε υπόψη μας. Το μείζον θέμα είναι βεβαίως η εμβάθυνση της δημοκρατίας. Κι αυτό για να επιτευχθεί θα πρέπει να αναβαθμιστεί η Παιδεία: από τη στοιχειώδη ως την ανώτατη.
Ο μεγάλος κίνδυνος βεβαίως προέρχεται από το γεγονός ότι τα τεχνολογικά στοιχεία που εισέρχονται συνεχώς στην πολιτική αδυνατίζουν τη δημοκρατία. Το θέμα επομένως είναι πώς θα αξιοποιήσουμε τα στοιχεία αυτά, δηλαδή πώς η τεχνολογία θα χρησιμοποιηθεί για την ανάπτυξη της «γνωστικής και επικοινωνιακής δημοκρατίας». Για να αντιμετωπιστούν τα προβλήματα της υπερεξειδίκευσης λ.χ., απαιτείται μια «επιστημολογική επανάσταση». Τι σημαίνει όμως αυτό; Πολύ απλά: να λάβουμε σοβαρά υπόψη την ηθική και πολιτική της διάσταση.

Μεταρρυθμίζοντας τη ζωή
Ο Μορέν εντάσσει στο μεταρρυθμιστικό του πλαίσιο μια σειρά από μέτρα που θα πρέπει να ληφθούν σε κάθε τομέα: στη ζωή των πόλεων, στο πεδίο της οικολογίας, στο σύστημα μεταφορών, στην καθημερινή ζωή η οποία θα πρέπει να είναι συμβατή με τις κατά τόπους ιδιαιτερότητες και τις πολιτισμικές παραδόσεις. Χρησιμοποιεί επί του προκειμένου συγκεκριμένα παραδείγματα: πώς λύθηκε σε κάποιες πόλεις της Λατινικής Αμερικής το κυκλοφοριακό πρόβλημα ή πώς αντιμετωπίστηκε σε ορισμένες περιπτώσεις το πρόβλημα των παραγκουπόλεων ή της ρύπανσης και της ενεργειακής σπατάλης. Πώς οι οικολογικές πόλεις μπορούν να παραγάγουν περισσότερη ενέργεια από όση καταναλώνουν, τι σημαίνει οικολογική γεωργία και πώς η τελευταία μπορεί να αποκαταστήσει τις καταστροφικές συνέπειες της βιομηχανικής γεωργίας.
Αναφέρεται ακόμη στις διατροφικές μας συνήθειες, στο πόσο ευεργετική είναι η βραδυφαγία, στη σημασία του λεγόμενου κοινωνικού παντοπωλείου και σε πλείστα άλλα συναφή. Ερευνά τις «τοξικότητες του πολιτισμού», όπως τις αποκαλεί, κυριότερη από τις οποίες είναι η επιμονή στο κέρδος, στα άγχη που προκαλεί, στα ψυχοτρόπα φάρμακα στα οποία οδηγεί και γενικά σε ό,τι κατά το παρελθόν αποκαλούσαμε αποξένωση και αλλοτρίωση.
Ζητεί μια μεταρρύθμιση της κατανάλωσης μέσω της παιδείας και της γνώσης. Να μην παράγουμε, επί παραδείγματι, αντικείμενα μιας χρήσεως αλλά αντικείμενα που να μπορούν να επιδιορθωθούν ή να διαρκέσουν για μεγάλο διάστημα.
Αυτά και πολλά άλλα θα μας οδηγήσουν στη «μεταρρύθμιση της ζωής». Δεν είναι κάτι τόσο αφηρημένο όσο ακούγεται. Αν μεταρρυθμίσουμε το περιβάλλον, αν ενισχύσουμε τα συνεκτικά στοιχεία των κοινωνιών, αν δηλαδή αναδείξουμε την κοινωνία των πολιτών σε μείζονα προτεραιότητα, τότε μπορούμε να μεταρρυθμίσουμε και την ίδια τη ζωή.
Σήμερα «η ελπίδα φαίνεται νεκρή», λέει ο Μορέν. Αλλά λίγο πιο κάτω αποφαίνεται: «Η ελπίδα αναγεννήθηκε στην ίδια την καρδιά της απελπισίας» γιατί «η ελπίδα δεν είναι ψευδαίσθηση». Γίνεται ψευδαίσθηση μόνον όταν αγνοούμε πως όλα όσα δεν αναγεννιούνται, εκφυλίζονται. Οι μεταρρυθμίσεις που οδηγούν στον Δρόμο είναι λοιπόν η απάντηση στα εκφυλιστικά φαινόμενα που πολλαπλασιάζονται στις σημερινές κοινωνίες. Χρειάζεται επομένως να καταλάβουμε τις βαθιές αλλαγές που έχουν επέλθει στον πολιτισμό και στις κοινωνίες. Μόνο έτσι μπορούν οι όποιες μεταρρυθμίσεις να αποκτήσουν ένα νόημα συμβατό με το νόημα της ζωής, δηλαδή την ελπίδα ότι μπορούμε να κάνουμε τον κόσμο καλύτερο.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ