Το Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών για όλους τους Ελληνες

Οταν κυκλοφόρησε πριν από ενάμιση χρόνο το Χρηστικό Λεξικό της Νεοελληνικής Γλώσσας της Ακαδημίας Αθηνών, το υποδεχθήκαμε με ενθουσιασμό. «Σύγχρονο, πρακτικό, απενοχοποιητικό. 75.000 λήμματα, 5.000 νεολογισμοί από τις επιστήμες, την τεχνολογία, τον αθλητισμό, τη γλώσσα των νέων. Το νέο Χρηστικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών φωτογραφίζει τη γλωσσική κουλτούρα της εποχής μας» γράφαμε τότε. Στο μεσοδιάστημα σε τριάντα πέντε βιβλιοκρισίες σε ευρείας κυκλοφορίας έντυπα και σε επιστημονικά περιοδικά, ενδεικτικό του ενδιαφέροντος του επιστημονικού κόσμου για το νέο λεξικό, γλωσσολόγοι προέβλεψαν ότι θα αποτελέσει «έργο αναφοράς για πολλές δεκαετίες», επαίνεσαν τις τολμηρές καινοτομίες του και τόνισαν ότι «εγκαινιάζει την τρίτη γενιά των νεοελληνικών λεξικών και διαμορφώνει την επόμενη μέρα του πεδίου της ελληνικής λεξικογραφίας και των συναφών θεωρητικών πεδίων, με καθοριστικό τρόπο».

Για τον καθηγητή Γλωσσολογίας του Πανεπιστημίου Αθηνών Χριστόφορο Χαραλαμπάκη, τον γενικό συντονιστή της έκδοσης, η γλώσσα, οι λέξεις, η λεξικογραφία είναι η καθημερινότητά του. Η έρευνα και η μελέτη της γλώσσας, η παρακολούθηση της εξέλιξής της, η σύνταξη ενός λεξικού είναι μια διαδικασία που δεν παύει όταν οι μηχανές του τυπογραφείου αρχίζουν να λειτουργούν. Τον συναντήσαμε στα γραφεία του «Βήματος». Είχε μαζί του τα τελευταία τυπογραφικά δοκίμια πριν από την έκδοση του πρώτου τόμου του Χρηστικού Λεξικού και χαρτάκια με σημειώσεις για προσθήκες και διορθώσεις, στην αέναη προσπάθεια εγκλωβισμού της ζωντανής γλώσσας στο χαρτί.

Πρώτα από όλα, τι δηλώνει η λέξη «χρηστικό» στον τίτλο του λεξικού;

«Η λέξη «χρηστικό» χρησιμοποιείται καταχρηστικά αφενός για να διαφοροποιηθεί το λεξικό αυτό από το Ιστορικό Λεξικό της Ακαδημίας Αθηνών, ένα μεγαλόπνοο έργο με πολλές δυσκολίες για την ολοκλήρωσή του, και αφετέρου για να αποκτήσει το λεξικό αυτό μια ταυτότητα βιβλιογραφικά. Πρόκειται για ένα λεξικό με το οποίο η Ακαδημία Αθηνών ανέβασε τον πήχη της σημασίας της λέξης «χρηστικό»».

«Είναι δώδεκα οι βασικές καινοτομίες του Λεξικού: η κατάρτιση του λημματολογίου από εκτενείς βάσεις δεδομένων, ξεκινώντας από μηδενική βάση· η καθιέρωση διπλής ορθογραφίας για ορισμένες λέξεις. Πρόκειται για ισοδύναμες (εταιρεία – εταιρία) ή εξίσου αποδεκτές (χρεοκοπία & χρεωκοπία) ορθογραφήσεις· ο συλλαβισμός σε όλα τα λήμματα με αυτοματοποιημένο τρόπο· οι σύντομοι και ουσιαστικοί ορισμοί· η αναγραφή της επιστημονικής ονομασίας ζώων και φυτών· η ενοποίηση σημασιών (το ρεπορτάζ παρουσιάζει μία σημασία και όχι τέσσερις). Διάκριση της σημασίας από τη χρήση· η καταγραφή γνήσιων, αυθεντικών παραδειγμάτων· η αναλυτική παρουσίαση των συνδυαστικών δυνατοτήτων των λέξεων· ο ακριβής υφολογικός προσδιορισμός λέξεων και εκφράσεων· η πραγμάτευση των στερεότυπων ή ιδιωματικών εκφράσεων και σταθερών λεξιλογικών συνάψεων σε νέα βάση στο τέλος κάθε λήμματος· η παράθεση της χρονολογίας εμφάνισης πολλών αγγλικών και γαλλικών λέξεων και στερεότυπων εκφράσεων· λέξεις και σημασίες που χρησιμοποιούνται κυρίως στην Κύπρο οι οποίες συμπεριλαμβάνονται για πρώτη φορά σε νεοελληνικό λεξικό, όπως: αθλητοπρέπεια, αιτητής, μάπα (= μπάλα, ποδόσφαιρο). Μία δέκατη τρίτη είναι ότι περιέχει μέσα στα παραδείγματα κατά πρωτοποριακό τρόπο όλες τις αναγκαίες συντακτικές πληροφορίες, π.χ. στο λήμμα θαυμασμός διαβάζουμε: τρέφει απεριόριστο θαυμασμό για τον/στον…».

«Το ριζικά ανανεωμένο λημματολόγιό του το οποίο καταρτίστηκε από μεγάλες βάσεις δεδομένων, συμπεριλαμβανομένων πολλών δημοσιευμάτων της Ακαδημίας Αθηνών, με στατιστικά πρωτίστως κριτήρια, χωρίς ρυθμιστικές τάσεις, οι οποίες, όπως έχει δείξει το παρελθόν, είναι αναποτελεσματικές. Ηρθε έτσι στην επιφάνεια ένας μεγάλης αξίας γλωσσικός θησαυρός που έμενε αναξιοποίητος. Η γλώσσα καταγράφει ως ευαίσθητος σεισμογράφος ό,τι συμβαίνει στην κοινωνία. Η ανεργία που μαστίζει, δυστυχώς, τη χώρα μας, και ιδίως τους νέους και τις γυναίκες, αποτυπώνεται τραγικά στο νέο λεξικό, με τα 27 αντιπροσωπευτικά είδη της, ξεκινώντας από την ανεπίσημη και φτάνοντας ως την τεχνική ή τεχνητή ανεργία. Καταγράφει επίσης 48 είδη τουρισμού, από τον αρχαιολογικό και τον μοναστηριακό ως τον εκπαιδευτικό, τον αθλητικό τουρισμό κ.ά. Το κοινωνικό παντοπωλείο και το κοινωνικό φαρμακείο αποτελούν μια νέα πραγματικότητα η οποία καταγράφεται στο Λεξικό, όπως και το σχετικό με τους πρόσφυγες και μετανάστες λεξιλόγιο».

«Στην ουσία, το Λεξικό που παρουσιάζουμε σήμερα εδώ είναι μια δεύτερη έκδοση. Συμπεριλαμβάνει ποικίλες αλλαγές, προσθήκες και βελτιώσεις, πράγμα απολύτως φυσικό και αναγκαίο, αφού η γλώσσα εξελίσσεται διαρκώς και η επιστημονική έρευνα φέρνει στο φως νέα στοιχεία, τα οποία ο λεξικογράφος οφείλει να λάβει υπόψη του. Για παράδειγμα, με αφορμή την εντελώς πρόσφατη επιβεβαίωση της θεωρίας του Einstein για την ύπαρξη βαρυτικών κυμάτων προστέθηκε η ετυμολογία gravitational waves, 1906. Στις 6.10.2015 «Το Βήμα» παρουσίασε ένα διαφωτιστικό ρεπορτάζ: «Ο Ιάπωνας Τακάκι Καζίτα και ο Καναδός Αρθουρ Μακ Ντόναλντ μοιράζονται το βραβείο Νομπέλ και το χρηματικό έπαθλο που το συνοδεύει για την ανακάλυψη της ταλάντωσης των νετρίνων, η οποία δείχνει ότι τα νετρίνα έχουν μάζα». Η ανακάλυψη αυτή αποτυπώνεται τώρα στο ανασυνταγμένο λήμμα νετρίνο. Προστέθηκαν ορισμένα λήμματα τα οποία έχει επιβάλει η χρήση, όπως δημιουργική ασάφεια, ΕΝΦΙΑ, ζούμπα, ίνσταγκραμ, λολ, σαν Μιχάλη (τυρί της Σύρου με Προστατευόμενη Ονομασία Προέλευσης), σέλφι, τζιχαντιστής (γαλλικός νεολογισμός του 1997), χοτ σποτ. Απειράριθμες είναι οι νέες ετυμολογήσεις με νέα στοιχεία για την πρώτη εμφάνιση γαλλικών και αγγλικών λέξεων, όπως αμόρε < μεσν. αμόρε < ιταλ. amore, αυτογκόλ < ιταλ. autogo(a)l, 1908, γαλλ. autogoal, 1963».

«Με τη συστηματική παράθεση χρονολογιών στις ετυμολογίες το Χρηστικό Λεξικό και ο αναγνώστης του παρακολουθούν όχι μόνο την ιστορία της γλώσσας αλλά και την ιστορία της επιστήμης και του πολιτισμού. Πού να φανταστεί κανείς ότι η στέβια, γνωστή για τις γλυκαντικές της ιδιότητες στους λαούς της Νότιας Αμερικής εδώ και 1.500 χρόνια, ονομάστηκε έτσι από το επώνυμο του ισπανού γιατρού και βοτανολόγου Pedro J. Estevia ή ότι το ταπεινό αλλά τόσο χρήσιμο τάπερ πήρε την ονομασία του από το επώνυμο του εφευρέτη του (1946) Earl Tupper. Το Χρηστικό Λεξικό παρουσιάζει λοιπόν πληθώρα νέων ετυμολογιών. Η λέξη παράγοντας με τη σημασία «πρόσωπο με σημαντική θέση και επιρροή» δεν έχει καμιά σχέση με το ρήμα παράγω, όπως γράφουν όλα ανεξαιρέτως τα λεξικά. Το πιθανότερο είναι ότι προέρχεται από το αγγλικό paragon το οποίο ανάγεται στο ρήμα παρακονάω «ακονίζω, οξύνω». Η μαρίνα με τη σημασία «μικρό λιμάνι κυρ. για ιδιωτικά σκάφη αναψυχής» παραπέμπει βέβαια στο ιταλικό επίθετο marino «θαλάσσιος», αλλά, αν διερευνήσει κανείς προσεκτικά την ιστορία της λέξης, θα δει ότι οι πρώτες μαρίνες κατασκευάστηκαν στις ΗΠΑ το 1924, υπήρξε δηλαδή νεολογισμός με σαφή ιταλο-ισπανική επίδραση. Η λέξη αυτή έγινε δεκτή στη Γαλλική το 1950 και στην Ιταλική μόλις το 1983. Το ρουσφέτι, το οποίο άλλα λεξικά ετυμολογούν από το τουρκικό rüşvet, απαντά από τον 17ο αι. με τη σημασία «δωροληψία ή δωροδοκία». Σε επιστολή του Ευγένιου Γιαννούλη (17ος αι.) διαβάζουμε: (για καδή) δεν παίρνει ρουσφέτια. Η λέξη λεμονάτος, την οποία δεν περιλαμβάνει κανένα άλλο λεξικό, είναι ήδη μεσαιωνική».

«Η νεοελληνική γλώσσα διαθέτει περίπου 500.000 λέξεις. Ο λεξιλογικός πλούτος της, σε όλη την πολυπλοκότητά της, δεν χωρά σε ένα μόνο λεξικό. Συμπεριλάβαμε στο Χρηστικό Λεξικό ένα μεγάλο μέρος της, 75.000 λήμματα, ενώ άλλα λεξικά περιέχουν 35.000, 40.000, το πολύ 50.000 λήμματα και καταγράψαμε 5.000 νεολογισμούς που δεν υπάρχουν σε άλλα λεξικά. Το Χρηστικό Λεξικό περιλαμβάνει συνολικά 3 εκατομμύρια λέξεις σε κειμενική ροή. Το σημαντικότερο είναι ότι τα λήμματά του αντλήθηκαν από εκτενείς βάσεις δεδομένων, κατόπιν πρωτογενούς έρευνας, και δεν επιλέχθηκαν με διαισθητικά κριτήρια. Είναι σήμερα το πλουσιότερο επίτομο νεοελληνικό λεξικό από άποψη λημματολογίου, το οποίο αντικατοπτρίζει τόσο τον γραπτό όσο και τον προφορικό λόγο, με την απαραίτητη ισορροπία».

«Τα δημοσιεύματα του έντυπου και ηλεκτρονικού Τύπου είναι μια ακένωτη πηγή πληροφοριών και αλλαγής επί μέρους σημασιών, ένας αμυθήτου αξίας θησαυρός για τον λεξικογράφο, τον οποίο αξιοποίησε η Ακαδημία, στο πλαίσιο των δυνατοτήτων της. Η ποιότητα των έντυπων και ψηφιακών εκδόσεων του Δημοσιογραφικού Οργανισμού Λαμπράκη και ιδιαίτερα η παρακολούθηση των σύγχρονων επιστημονικών και τεχνολογικών ανακαλύψεων μέσα από τις οικείες σελίδες του «Βήματος» ελήφθησαν σοβαρά υπόψη από την Ακαδημία Αθηνών. Ξέρετε, τα έντυπα και τα ηλεκτρονικά Μέσα και η επιστήμη επηρεάζουν στις μέρες μας καθοριστικά την εξέλιξη της γλώσσας».

«Θα βρείτε, για παράδειγμα, λέξεις που αποτυπώνουν την πρόοδο της Ιατρικής, το πλήθος των επί μέρους επιστημονικών κλάδων της, όπως αλγολογία, βαριατρική, γαστροπλαστική, νανοϊατρική, νανονεφρολογία. Εχουμε εκατοντάδες νέους όρους, όπως αμυγδαλή, ανοργασμία, γονιδιοθεραπεία, συννοσηρότητα, τρίπλεξ.

Από την επιστήμη της Οικονομίας οι όροι που βρίσκουν τη θέση τους για πρώτη φορά σε νεοελληνικό λεξικό είναι απειράριθμοι: μπλου τσιπς, νευροοικονομία, σι ντι ες, σπρεντ, Τειρεσίας, τεχνοβλαστός. Το μικροδάνειο μπορεί να σημαίνει «μικρό δάνειο», έχει όμως και ειδική σημασία: «μικρό δάνειο (μέχρι 25.000 ευρώ στην Ευρωπαϊκή Ενωση) που χορηγείται σε ανέργους ή μικροεπαγγελματίες για την ίδρυση ή στήριξη μικρής επιχείρησης».

Αναπτύσσονται για πρώτη φορά σε λεξικό νέοι παιδαγωγικοί όροι και έννοιες, όπως ανακαλυπτική μάθηση, διαπολιτισμός, μεταγνώση, πολυτροπικότητα και μικροδιδασκαλία, ενώ άλλες, που υπάρχουν στα γνωστά λεξικά, απεικονίζονται στην ανανεωμένη μορφή τους, όπως γραμματισμός, διαθεματικότητα, διεπιστημονικότητα.

Η ψηφιακή επανάσταση οδήγησε στην ψηφιακή εποχή που άλλαξε ριζικά τη ζωή μας. Το Χρηστικό Λεξικό αποτυπώνει αυτή την πραγματικότητα και το σχετικό λήμμα αναπτύσσεται με πληθώρα νέων στοιχείων για προϊόντα και υπηρεσίες της ψηφιακής επανάστασης: αναλυτής, αποκωδικοποιητής, δέκτης, ενισχυτής, εξοπλισμός, επεξεργαστής (σήματος), μετατροπέας (εικόνας/ήχου), σαρωτής, ψηφιακά στοιχεία, Ασύμμετρη Ψηφιακή Συνδρομητική Γραμμή, ψηφιακή πόλη, ψηφιακό χαρτί κ.ά.».

«Ναι, αυτή την ανατροπή των γλωσσικών στερεοτύπων και την απενοχοποίηση των μητρικών ομιλητών από τις γλωσσικές τους ενοχές τη θεωρώ πολύ σημαντική καινοτομία του Χρηστικού Λεξικού. Καθιερώθηκε η διπλή ορθογράφηση (π.χ., εγχείρηση & εγχείριση). Εξυπακούεται ότι η Ακαδημία, λαμβάνοντας υπόψη στατιστικά κυρίως στοιχεία, με έμμεσο τρόπο υποδεικνύει το σωστό χωρίς να καταδικάζει, προκρίνοντας ως σωστό τον τύπο που παραθέτει πρώτο. Εχει χυθεί άσκοπα πολύ μελάνι για να μας πείσουν ορισμένοι συνήθως λόγιοι και καθαρολόγοι ότι το «σωστό» είναι, για παράδειγμα, αγγελιαφόρος επειδή έτσι λεγόταν στην αρχαιότητα, ο κόσμος όμως σήμερα λέει και γράφει αγγελιοφόρος και γι’ αυτό στο Χρηστικό Λεξικό καταγράφεται μόνο αυτός ο τύπος. Πόσοι γράφουν τη λέξη μάπα (μάπα το καρπούζι) με δύο π ή τη λέξη κανέλα με δύο ν ή δύο λ; Κυκλοφορούν πολλά βιβλία με θέμα το «σωστό» και το «λάθος» στη γλώσσα τα οποία έλαβε υπόψη της η Ακαδημία Αθηνών και προτείνει με πυκνότητα λόγου υπεύθυνες και πειστικές λύσεις».