Με την απάντησή του («Το Βήμα», 13 Μαρτίου) στην κριτική μου (6 Μαρτίου) για το βιβλίο του Η «Μασσαλιώτιδα» στα Επτάνησα: Ξαναδιαβάζοντας τους «Προσολωμικούς» ποιητές θα έλεγα ότι ο Γιώργος Ανδρειωμένος προσπαθεί να θολώσει τα νερά, αν τα νερά δεν ήταν θολωμένα ήδη με τη συγγραφή του βιβλίου του. Θα προσπαθήσω να τα ξεθολώσω με τα σχόλια που ακολουθούν και με συνόψιση του όλου θέματος, στο τέλος.
1. Γράφει ο Γ.Α. στην απάντησή του: «Το ότι η έλευση των Γάλλων δημοκρατικών (1797) έδωσε την αφορμή σε ομάδα στιχουργών (που έγραψαν έργα και σε λόγια μορφή) να συνθέσουν ποιήματα σε μια τοπική απλοελληνκή, η οποία θα γινόταν κατανοητή από το πλήθος, νομίζω ότι, ως φαινόμενο, δεν είχε πρωτύτερα παρατηρηθεί».
Σχόλιο: Σωστά ο Γ.Α. γράφει ότι αυτό που νομίζει ότι αποτελεί φαινόμενο δεν είχε παρατηρηθεί προηγουμένως. Διότι πώς μπορεί να παρατηρηθεί κάτι που δεν υπάρχει; Αν ο Γ.Α. γνώριζε ότι όλοι οι πριν από το 1797 επτανήσιοι ποιητές έγραφαν σε γλώσσα απλοελληνική κατανοητή από το πλήθος, δεν θα μιλούσε για φαινόμενο στο βιβλίο του. Ούτε θα έγραφε σε αυτό ότι στα Επτάνησα πριν από το 1797 «έντεχνη –προσωπική δηλαδή λογοτεχνική δημιουργία –δεν υπάρχει» (σ. 19) και ότι «είναι η πρώτη φορά, μετά τη λογοτεχνία της Κρητικής Αναγέννησης [1585-1609], που γνωστοί σε μας δημιουργοί επιχειρούν να γράψουν ποιήματα τόσο κοντινά στη γλώσσα του λαού» (σ. 82). Είναι φανερό ότι οι Κατσαΐτης, Μόρμορης, Λαζαρόπουλος, Ρούσμελης ήταν στον Γ.Α. άγνωστοι πριν από την κριτική μου για το βιβλίο του. Το αστείο είναι ότι δεν πρόσεξε ότι τα μισά σχεδόν (17 από τα 36) ποιήματα της Ανθολογίας του γράφτηκαν (σε γλώσσα «τόσο κοντινή στη γλώσσα του λαού») πριν από το 1797.
2. Γράφει ο Γ.Α. στην απάντησή του: «Πουθενά δεν γράφω ότι το φαινόμενο αυτό είχε «καρπό τον Διονύσιο Σολωμό και την περιώνυμη Επτανησιακή Σχολή»».
Σχόλιο: Γράφει ο Γ.Α. στο βιβλίο του (σ. 19): «Καρπός αυτής της πνευματικής μεταστροφής [του φαινομένου του 1797] υπήρξε, στα αμέσως κατοπινότερα χρόνια, η περιώνυμη Επτανησιακή Σχολή, με αρχηγέτη τον Διονύσιο Σολωμό».
3. Γράφει ο Γ.Α.: «Οι λοιποί δημιουργοί (πρωτίστως θεατρικοί συγγραφείς) στους οποίους αναφέρεται ο κριτικός βρίσκονται έξω από τα όρια στόχευσης της εργασίας μου».
Σχόλιο: Αν οι «λοιποί δημιουργοί» –που ο Γ.Α. τώρα έμαθε ότι υπάρχουν και πριν από το 1797 και που εκτός από δραματικά έγραψαν και λυρικά έργα σε λαϊκή γλώσσα –βρίσκονται έξω από τα όρια στόχευσης (1797-1820) της εργασίας του, γιατί βρίσκονται εντός αυτών των ορίων τέσσερις ποιητές που έγραψαν τα ποιήματά τους πριν από το 1797 (Σιγούρος, Κατήφορος, Ξανθόπουλος, Αυξέντιος) από τους δέκα που περιέχονται στην εργασία του;
4. Γράφει ο Γ.Α.: «Αν θέλει ας προχωρήσει ο κριτικός σε αποτίμηση όσων ο ίδιος θεωρεί «προσολωμικούς» αναδεικνύοντας μορφές όπως ο Ι. Λαζαρόπουλος ή ο Κ. Παδοβάς».
Σχόλιο: Ο Γ.Α. δεν γνωρίζει ότι τον Λαζαρόπουλο έχουν ήδη αναδείξει ως προσολωμικό, με εργασίες που δεν υπάρχουν στη «Βιβλιογραφία» του βιβλίου του, η Γλ. Μπουμπουλίδου (Το θέατρον εν Ζακύνθω, 1958, σ. 43-53) και ο Ν. Βαγενάς (Η ειρωνική γλώσσα, 1994, σ. 177-184). Οσο για τον Παδοβά, που έγραψε ποιήματα εντός της στόχευσης της εργασίας του, μπορεί να τον βρει στην Ιστορία του Κ.Θ. Δημαρά (1985, σ. 230, 575), η οποία επίσης δεν υπάρχει στη «Βιβλιογραφία» του. Οπως δεν υπάρχει και η μελέτη του Γ. Κεχαγιόγλου «Ο Σολωμός και η προσολωμική νεοελληνική λογοτεχνία: Προτάσεις για έρευνα» (1991), που αποτελεί τη βάση για όποιον αισθάνεται την ανάγκη να «ξαναδιαβάσει» τους Προσολωμικούς.
5. Ο Γ.Α. αγανακτεί γιατί «ο κριτικός έκρινε το βιβλίο [του] με όρους και προϋποθέσεις που ο ίδιος επιθυμεί να επιβάλει, αλλά δεν βρίσκονται στις προθέσεις του συγγραφέα του».
Σχόλιο: Βιβλία όπως το εν λόγω δεν κρίνονται σύμφωνα με τις προθέσεις του συγγραφέα τους αλλά σύμφωνα με τους όρους και τις προϋποθέσεις που επιβάλλει το θέμα τους.
Συνόψιση: Ο Γιώργος Ανδρειωμένος έγραψε ένα βιβλίο για τους Προσολωμικούς ποιητές της Επτανήσου χωρίς να γνωρίζει επαρκώς την επτανησιακή ποίηση του 18ου αιώνα, βασιζόμενος αποκλειστικά –και ελλιπώς –στην έως το 1977 έρευνα των Γ.Θ. Ζώρα και Φ.Κ. Μπουμπουλίδη και αγνοώντας (μη γνωρίζοντας) τη μετά το 1977 σχετική βιβλιογραφία. Με άλλα λόγια: ένα βιβλίο που όχι μόνο δεν προωθεί τη μελέτη του θέματος αλλά την πηγαίνει πενήντα χρόνια πίσω.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ