Ρωσικός ρεαλισμός

Ιβάν Τουργκένιεφ
Πατέρες και γιοι
Εισαγωγή-μετάφραση Ελένη Μπακοπούλου.
Επίμετρο Prosper Merimme – Virginia Woolf.
Εκδόσεις Αγρα, 2015,
σελ. 338, τιμή 16,50 ευρώ

Στα μαθήματά του για τη ρωσική λογοτεχνία ο Βλαντίμιρ Ναμπόκοφ έλεγε πως ο Τουργκένιεφ δεν είναι μεγάλος συγγραφέας, αλλά ότι τον διαβάζει κανείς ευχάριστα. Θεωρούσε όμως το Πατέρες και γιοι ένα από τα λαμπρότερα μυθιστορήματα του 19ού αιώνα. Προερχόμενος από τον Ναμπόκοφ, που χαρακτήριζε τον Ντοστογέφσκι και τον Γκόρκι μέτριους συγγραφείς, ο έπαινος αποκτά ιδιαίτερη σημασία.

Εχουν περάσει 153 χρόνια από τότε που εκδόθηκε το κορυφαίο έργο του Τουργκένιεφ, το οποίο ενώ σε μεταφέρει στο παρελθόν μοιάζει σαν να γράφτηκε χθες. Η επανέκδοσή του από την Αγρα σε νέα, εξαίρετη μετάφραση της Ελένης Μπακοπούλου σηματοδοτεί την αργή ακόμη αλλά χαρακτηριστική στροφή των εκδοτών στα έργα που έχουν δοκιμαστεί στον χρόνο.

Το μυθιστόρημα εκδόθηκε το 1862, δεκατέσσερα χρόνια μετά την έκδοση του Κομμουνιστικού μανιφέστου. Πέρα από το θέμα της σύγκρουσης των γενεών, μέσα σε λιγότερες από τριακόσιες σελίδες αναδύεται το τρίπτυχο συντηρητισμού – φιλελευθερισμού – ριζοσπαστισμού και της σύγκρουσής τους που οδήγησε στην Οκτωβριανή Επανάσταση.

Στις 20 Μαΐου 1859 ο Αρκάντι Κιρσάνοφ συνοδευόμενος από τον φίλο του Γεβγκένι Βασίλιεβιτς Μπαζάροφ επισκέπτεται τον πατέρα του Νικολάι Πετρόβιτς στο κτήμα του, που λέγεται Μαρίνο, σε κάποια ρωσική επαρχία. Ο Αρκάντι έχει αποφοιτήσει από το Πανεπιστήμιο της Πετρούπολης και ο Μπαζάροφ είναι φοιτητής της Ιατρικής. Η επίδραση του τελευταίου στον Αρκάντι είναι εμφανέστατη. Χαρακτηρίζει τον εαυτό του μηδενιστή και σαρκάζει την παλιά γενιά των αριστοκρατών την οποία αντιπροσωπεύει ο Πάβελ Κιρσάνοφ (μια κωμικοτραγική φιγούρα), αδελφός του Νικολάι. Ο όρος μηδενιστής (που χρησιμοποιείται για πρώτη φορά) δεν έχει τη σημερινή του σημασία αλλά εκφράζει αυτόν που απορρίπτει την τάξη των πραγμάτων, και συγκεκριμένα το πολιτικό σύστημα και τη θρησκεία, είναι δηλαδή πιο κοντά στους σύγχρονους αναρχικούς.

Ο Αρκάντι συμμερίζεται τις ιδέες του φίλου του, όμως αγαπά τον πατέρα του, ο οποίος βρίσκεται σε δύσκολη θέση όχι μόνο εξαιτίας της διαφοράς απόψεων με τους δύο νέους αλλά και γιατί έχει έναν γιο με την υπηρέτριά του Φένετσκα. Ο Μπαζάροφ θέλει να έλθει σε επαφή με τους χωρικούς, εκείνοι όμως τον θεωρούν «κάτι σαν γελωτοποιό». Είναι δογματικός, επίμονος, αντιφατικός και όταν καβγαδίζει για πρώτη φορά με τον Πάβελ Κιρσάνοφ εξοργίζει τον παλιομοδίτη αριστοκράτη σε τέτοιον βαθμό που εκείνος τού το κρατά. Μια μέρα ο Μπαζάροφ δίνει ένα αθώο φιλί στη Φένετσκα, τον βλέπει ο Πάβελ και τον καλεί σε μονομαχία, όπου ο Μπαζάροφ τον πληγώνει στο πόδι.

Ανάμεσα στους ευγενείς με τους οποίους έρχονται σε επαφή οι δύο φίλοι είναι και η μαντάμ Αννα Σεργκέγεβνα Οντιντσόβα. Είναι ωραία, χαριτωμένη, μορφωμένη κι ευφυής. Το μοιραίο δεν θα αργήσει να συμβεί. Την ερωτεύονται και οι δύο, βαθύτερα όμως ο υλιστής Μπαζάροφ –παρά το ότι δεν πιστεύει στα αισθήματα. Εκείνη ωστόσο φαίνεται πως δεν «αγαπά» κανέναν άλλον εκτός από τον εαυτό της –και δεν ανταποκρίνεται στο αίσθημά του. Στο τέλος ο Αρκάντι ερωτεύεται και παντρεύεται την Κάτια, αδελφή της Οντιντσόβα, ο Νικολάι Πετρόβιτς Κιρτσάνοφ, κατόπιν πιέσεων του αδελφού του, τη Φένετσκα και ο Μπαζάροφ πεθαίνει (δεν πρέπει να αποκαλύψω το από τι και το πώς).

Το Πατέρες και γιοι διαθέτει –και μάλιστα σε υπερθετικό βαθμό –όσα χαρακτηρίζουν ένα μυθιστόρημα πρώτης κατηγορίας: χαρακτήρες που εντυπώνονται για χρόνια στη μνήμη του αναγνώστη, ατμόσφαιρα που σε μεταφέρει στην εποχή, στον χρόνο και στον τόπο όπου εκτυλίσσεται η υπόθεση από τις πρώτες ακόμη σελίδες, και διαλόγους απολύτως φυσικούς. Η εξαίρετη αφηγηματική οικονομία, οι θαυμάσιες περιγραφές της ρωσικής φύσης και οι λεπτότατες παρατηρήσεις καθιστούν το Πατέρες και γιοι σπουδαίο βιβλίο και εξαίρετο ανάγνωσμα.

Κι όμως ο Τουργκένιεφ υπέστη επιθέσεις και από τα αριστερά και από τα δεξιά, με εξαίρεση τον Ντοστογέφσκι, ο οποίος εν τούτοις στους Δαιμονισμένους, το μαύρο αντιδραστικό αριστούργημά του, διακωμωδεί με απαράδεκτο τρόπο τον Τουργκένιεφ στο πρόσωπο ενός από τους χαρακτήρες του: του Καρμάζινοφ.

Αφήγηση ιδεών

Ο Τουργκένιεφ δεν μας αφηγείται τον βίο των πρωταγωνιστών του. Οι επιλογές τους ορίζουν την ουσία της ζωής τους – και άρα έχουμε αφενός μιαν αφήγηση ιδεών και αφετέρου ένα υπαρξιακό μυθιστόρημα. Ο αφηγητής δεν παίρνει πουθενά τη θέση κανενός, τούτο όμως δεν σημαίνει πως ο Τουργκένιεφ είναι απολιτικός συγγραφέας. Οι διαφορές του με τους δύο κορυφαίους του ρωσικού ρεαλισμού, τον Τολστόι και τον Ντοστογέφσκι, είναι εμφανείς –κι άλλωστε η σχέση του και με τους δύο εξελίχθηκε πολύ άσχημα, ιδιαίτερα με τον Τολστόι με τον οποίο κόντεψαν να καταλήξουν σε μονομαχία. Ενας ήρωας σαν τον Μπαζάροφ δεν θα μπορούσε να είναι αποδεκτός από τον Τολστόι για τον οποίο το ηθικό περιεχόμενο της κάθε πράξης αποτελούσε συστατικό στοιχείο της βιοθεωρίας του. Ούτε από τον σλαβόφιλο Ντοστογέφσκι που απεχθανόταν τις δημοκρατικές και φιλοδυτικές ιδέες του Τουργκένιεφ. Ομως έχει εξαιρετικό ενδιαφέρον το να συγκρίνει κανείς τον Σταβρόγκιν των Δαιμονισμένων με τον Μπαζάροφ.

Την ελληνική έκδοση του Πατέρες και γιοι συνοδεύει ένα κείμενο του Τουργκένιεφ με τίτλο «Μ’ αφορμή το Πατέρες και γιοι». Είναι αποκαλυπτικό όχι μόνο των επιθέσεων που υπέστη αλλά και των δικών του αντιδράσεων. Αντιδράσεων ενός δημιουργού που σε όλη του τη ζωή τον βασάνιζε η αβεβαιότητα για την αξία του ως συγγραφέα. Ακόμη, εκτός από τον διαφωτιστικό πρόλογο της μεταφράστριας, έχουμε μια επιστολή του Προσπέρ Μεριμέ στον γάλλο εκδότη του βιβλίου και ένα διεισδυτικό δοκίμιο της Βιρτζίνια Γουλφ για το μυθιστορηματικό έργο του Τουργκένιεφ. Ετσι ο αναγνώστης σχηματίζει πληρέστερη εικόνα για έναν από τους βασικούς εκπροσώπους του ρωσικού ρεαλισμού που είχε την ατυχία να υποστεί επιθέσεις από παντού όταν εξεδόθη αυτό το –σημαντικότερο –μυθιστόρημά του, ενώ ως τότε ήταν εξαιρετικά δημοφιλής. Και για πολλά χρόνια μετά τον θάνατό του το έργο του να μείνει στη σκιά του Ντοστογέφσκι και του Τολστόι.