Ψυχιατρική και πολιτισμός

Μιχάλης Γ. Μαδιανός
Πολιτισμός και ψυχική υγεία.
Η κοινότητα ως «θεραπευτής»
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2015,
σελ. 272, τιμή 15,90 ευρώ

Τα τελευταία έτη η ελληνική κοινωνία έχει βιώσει έναν δραστικό μετασχηματισμό που αφορά τόσο την πολιτισμική της σύσταση όσο και την ιδεολογική της πόλωση σε ακραίες αλληλοσυγκρουόμενες θέσεις. Το φαινόμενο της μαζικής μετανάστευσης και των προσφύγων που κατακλύζουν την Ευρώπη δεν είναι μόνο ένα πολιτικό ζήτημα που προβληματίζει τις ηγεσίες των χωρών αλλά και μια σημαντική πρόκληση για τον ευρωπαϊκό πολιτισμό που καλείται να μεταβεί από τα εθνικά κράτη του 20ού αιώνα στις πολυπολιτισμικές κοινωνίες του 21ου. Παράλληλα λόγω της οικονομικής επιδείνωσης το δημόσιο σύστημα υγείας έχει υποστεί δραστικές περικοπές που εδικά για τον τομέα της κοινοτικής ψυχιατρικής αγγίζουν τα όρια της καταστροφής. Μέσα σε αυτή τη δυσοίωνη συνθήκη που επιδεινώνεται από τις μη επιστημονικές κραυγές των τηλεοπτικών παραθύρων και των κοινωνικών δικτύων το βιβλίο του καθηγητή Μιχάλη Μαδιανού φαντάζει σαν μια όαση επιστημονικότητας και ολιστικής σκέψης. Στις σελίδες του τόσο ο ειδικός της ψυχικής υγείας όσο και ο μη εξειδικευμένος αναγνώστης θα εντρυφήσουν στις βασικές θεωρίες και στα σύγχρονα επιστημονικά δεδομένα για τη σχέση που έχει ο πολιτισμός με την ψυχική υγεία του ατόμου. Ταυτόχρονα το βιβλίο αποτελεί και μια ενδιαφέρουσα ιστορική αναδρομή στη διαμόρφωση της επιστημονικής σκέψης για την αμοιβαία επίδραση του ατόμου με το κοινωνικό περιβάλλον του. Και όλα αυτά με όχημα τον μεστό, ουμανιστικό και απλό λόγο του ψυχιάτρου και ακαδημαϊκού δασκάλου Μιχάλη Μαδιανού που έχει αφιερώσει το μεγαλύτερο μέρος της σημαντικής επιστημονικής του σταδιοδρομίας στη μελέτη, στη διδασκαλία και στην ανάπτυξη της κοινωνικής και κοινοτικής ψυχιατρικής.

Στο πρώτο μέρος του βιβλίου ο συγγραφέας μάς εισάγει στις βασικές έννοιες της κοινωνίας, της κοινότητας και των διεργασιών που ρυθμίζουν τη λειτουργία και τη διαμόρφωση των στάσεων απέναντι στην ψυχική ασθένεια και στο πάσχον άτομο. Επίσης γίνεται αναφορά στην έννοια του πολιτισμού και στον ρόλο που διαδραματίζει στη διαμόρφωση της φαινομενολογίας της ψυχικής ασθένειας. Το πρώτο μέρος ολοκληρώνεται με μια ενδελεχή παρουσίαση των πολύπλοκων σχέσεων που ορίζουν το κοινωνικό φαινόμενο της μετανάστευσης με την ψυχική υγεία. Είναι ενδιαφέρον ότι υπάρχει ιδιαίτερη αναφορά στο φαινόμενο του επιπολιτισμού που ουσιαστικά περιγράφει την αλληλεπίδραση των πολιτισμικών στοιχείων του μετανάστη με την κυρίαρχη πολιτισμική ταυτότητα της χώρας υποδοχής. Η μελέτη του επιπολιτισμού είναι ένα βασικό στοιχείο της κατανόησης των ενδοψυχικών αλλαγών που παρατηρούμε στα άτομα που εγκαθίστανται σε μια νέα χώρα και χρειάζεται να λειτουργήσουν σε ένα διαφορετικό γλωσσικό, πολιτικό και κοινωνικο-οικονομικό περιβάλλον αλλά ταυτόχρονα προσφέρει εξηγήσεις για το πώς η κυρίαρχη κουλτούρα της χώρας υποδοχής μεταβάλλεται από την αλληλεπίδρασή της με την κουλτούρα που φέρουν οι μετανάστες από τη χώρα προέλευσής τους.

Το δεύτερο μέρος του βιβλίου εστιάζεται κυρίως στην κοινότητα και στο πώς οι πολιτισμικές καταβολές της μπορούν να επηρεάσουν την ψυχική υγεία του ατόμου. Στα κεφάλαια που απαρτίζουν αυτό το μέρος παρουσιάζεται η επίδραση των τριών στοιχείων της λεγόμενης κοινότητας «θεραπευτή»: Ο παραδοσιακός πολιτισμός και οι τελετουργίες που αφορούν τα πιο σημαντικά στάδια του βιολογικού κύκλου του ατόμου. Η οικογένεια με όλες τις μορφές που μπορεί να παρουσιάζει και οι ψυχοθεραπευτικές ιδιότητες που μπορεί να έχει. Τέλος, η οργανωμένη από την πολιτεία κοινοτική μονάδα ψυχικής υγείας που καλύπτει με τον επιστημονικά δέοντα τρόπο τις ψυχιατρικές ανάγκες του πληθυσμού της κοινότητας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει η αντιστοίχιση που με εξαιρετικό τρόπο κάνει ο συγγραφέας των κοινοτικών τελετουργιών που συνδέονται με τη ζωή και τον θάνατο του ατόμου με τις ψυχολογικές ανάγκες του. Ειδικότερα τα έθιμα που αφορούν τον θάνατο έχουν ψυχοκαθαρτική και υποστηρικτή αξία για το άτομο και τα περισσότερα από αυτά είναι σε απόλυτη αντιστοίχιση με την πρόσφατη επιστημονική γνώση για το πένθος και τα στάδιά του.

Στο τρίτο μέρος του βιβλίου παρουσιάζεται η σχέση της ψυχιατρικής με τον πολιτισμό και την κοινότητα. Πέρα από την εκτενή αναφορά στις ψυχικές παθήσεις και στα ιδιαίτερα ψυχικά σύνδρομα που σχετίζονται με τις πολιτισμικές ιδιαιτερότητες της κάθε γεωγραφικής περιοχής, ένα σημαντικό σημείο του τρίτου μέρους είναι η εκτενής αναφορά στη μελέτη της ψυχιατρικής σαν ενός ιατρικού πεδίου που παρουσιάζει πολιτισμικές διαφοροποιήσεις και εξειδικεύσεις. Αυτό είναι ένα σημαντικό εύρημα που αφορά σε σημαντικό βαθμό τον ειδικό της ψυχικής υγείας της πολυπολιτισμικής κοινότητας που καλείται να λειτουργήσει με επίγνωση και σεβασμό της ψυχοβιολογικής διαφορετικότητας των μελών της κοινότητας.

Στο ερώτημα λοιπόν αν η κοινότητα μπορεί να λειτουργεί ως «θεραπευτής» που ο συγγραφέας θέτει σαν υπότιτλο του βιβλίου η μελέτη των επί μέρους κεφαλαίων αναδεικνύει τρεις σημαντικές έννοιες. Αρχικά την έννοια της πολιτισμικής ανοσίας, της δυνατότητας δηλαδή του πολιτισμού να λειτουργεί προστατευτικά στην εμφάνιση της ψυχικής νόσου. Στη συνέχεια την αξία των πολιτισμικών αξιών και των τελετουργιών σε αντίθεση με την κοινωνική ανομία ως πυλώνων αυτής της προστατευτικής ικανότητας του πολιτισμού. Τέλος τους τρεις τύπους κοινοτήτων που μπορούν να λειτουργήσουν θεραπευτικά: τη μικρή περιχαρακωμένη κοινότητα όπως το απομονωμένο χωριό του ελληνικού παρελθόντος, την «κλειστή», κατά το δυνατόν πολιτισμικά ομοιογενή κοινότητα όπως είναι οι μειονοτικές ή οι μεταναστευτικές κοινότητες και την ανοιχτή νεωτερική κοινωνία με απουσία ανομίας και ισχυρά πολιτισμικά στοιχεία, μιας κοινωνίας δηλαδή που ανταποκρίνεται χωρίς ακρότητες στις αλλαγές και στις προκλήσεις που αντιμετωπίζει διατηρώντας τη συνοχή και τον πολιτισμικό της προσανατολισμό.

Συμπερασματικά, το βιβλίο του καθηγητή Μιχάλη Μαδιανού προσφέρει μια ενδιαφέρουσα ματιά στην ψυχολογική θεώρηση των πολιτισμικών και κοινωνικών φαινομένων και αποτελεί μια σημαντική προσθήκη στην ελληνική βιβλιογραφία. Ο κατανοητός λόγος δε του συγγραφέα το κάνει ευανάγνωστο για κάθε αναγνώστη, χωρίς όμως να χάνει σε τίποτα από την επιστημονικότητα που απαιτεί ο ειδικός από ένα παρόμοιο σύγγραμμα.