Ονειρα που φανερώνουν την αλήθεια

Charlotte Beradt
Τα όνειρα στο Τρίτο Ράιχ
Μετάφραση Γιάννης Καλιφατίδης.
Εκδόσεις Αγρα, 2015,
σελ. 251, τιμή 16 ευρώ

«Μα δεν είναι στ’ αλήθεια αδιάφορο αν ήταν ή αν δεν ήταν όνειρο, αφού το ίδιο το όνειρο μου φανέρωσε την αλήθεια;». Τη φράση χρησιμοποιεί ως μότο ο ιστορικός Ράινχαρτ Κοζέλεκ στο επίμετρο της γερμανικής έκδοσης του εξαιρετικά ενδιαφέροντος βιβλίου της γερμανοεβραίας δημοσιογράφου και συγγραφέως Σαρλότε Μπέραντ (1907-1986) Τα όνειρα στο Τρίτο Ράιχ. Προέρχεται από το διήγημα του Ντοστογέφσκι Το όνειρο ενός γελοίου ανθρώπου (1877) και έχει ιδιαίτερη σημασία εδώ, αν σκεφθεί κανείς πως δεν είναι λίγοι εκείνοι που υποστηρίζουν ότι το έργο του κορυφαίου συγγραφέα «προλέγει» κατά μια έννοια τον Φρόιντ.

Δεν έχουμε όμως να κάνουμε μ’ ένα ας πούμε φροϋδικό βιβλίο. Η προσέγγιση της Μπέραντ είναι κοινωνική, ανθρωπολογική και βαθύτατα πολιτική και στοχεύει στο να απαντήσει σε ένα μείζον ερώτημα: υπήρξε άραγε ιδιωτική ζωή στο Τρίτο Ράιχ ακόμη και στον ύπνο; Το ναζιστικό καθεστώς υποστήριζε ότι μόνο στον ύπνο του μπορούσε ο Γερμανός να έχει ιδιωτική ζωή. Η Μπέραντ όμως υποστηρίζει ότι δεν είχε ούτε κι εκεί. Και για να το αποδείξει, από το 1933 ως το 1939 που διέφυγε στις ΗΠΑ, συναντήθηκε και κατέγραψε τα όνειρα περίπου τριακοσίων ανθρώπων στο Βερολίνο. Από αυτά επέλεξε και σχολίασε τα πλέον χαρακτηριστικά συνθέτοντας ένα εντυπωσιακό βιβλίο.

Αυτοί που της αφηγήθηκαν τα όνειρά τους ήταν συνηθισμένοι πολίτες, μικροαστοί και μεσοαστοί που δεν ανήκαν στις οργανώσεις του ναζιστικού καθεστώτος ούτε και ήταν θαυμαστές του.

Στα όνειρα που καταγράφει η Μπέραντ εμφανίζονται και πολιτικά πρόσωπα, τα οποία εισβάλλουν στη μεταφερμένη στο πεδίο του φαντασιακού πραγματικότητα, αφού τα όνειρα είναι «επιφάνειες καταγραφής πολιτικών συμβάντων». Λειτουργούν όμως και ως ένα είδος ημερολογίων της νύχτας. Επιπλέον ορίζουν τη σχέση ανάμεσα στην εσωτερική ζωή του ανθρώπου και στην εξωτερική πραγματικότητα. Πώς ονειρεύεται κανείς; Για ποιον λόγο εμφανίζεται ο Χίτλερ στον ύπνο του;

Το συμπέρασμα που προκύπτει είναι πως ο Χίτλερ υπήρξε όχι απλώς προϊόν της εποχής του. Ηταν και έκφρασή της –και προϋπήρξε η ψυχική προδιάθεση που κατέστησε αναπόφευκτη την έλευσή του. Επομένως, τα όνειρα μεταφέρουν κοινωνικά βιώματα που αναπαράγουν στο πεδίο του ασυνειδήτου την τρομοκρατία της καθημερινής ζωής, όπου δεν υπάρχει μόνον ο κόσμος της άμεσης εμπειρίας. Οι άνθρωποι βλέπουν στον ύπνο τους παραστάσεις ακόμη και από μέρη που δεν τα είδαν ποτέ, αλλά άκουσαν γι’ αυτά, όπως λ.χ. τα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Εχουμε δηλαδή την εισβολή του καθεστώτος πρώτα στην ατομική ζωή των πολιτών και κατόπιν στον εσωτερικό τους κόσμο.

Χαρακτηριστικό είναι το τέταρτο κεφάλαιο με τίτλο Ο καθημερινός κόσμος τη νύχτα, όπου μιλούν αυθαδιάζοντας αντικείμενα της καθημερινότητας, όπως σόμπες που αποκαλύπτουν τα όσα ο δυστυχής ονειρευόμενος έχει πει στο στενό του περιβάλλον, μαξιλάρια που επίσης μιλούν και αναπαράγουν τις καθημερινές οικογενειακές συζητήσεις για ασήμαντα στην αρχή θέματα (λ.χ. τις τιμές των λαχανικών και το μεσημεριανό φαγητό), για να καταλήξουν κάποια στιγμή σε μοιραίες φράσεις, όπως «ο χοντρός Γκέρινγκ όσο πάει και χοντραίνει». Τα αντικείμενα γίνονται καταδότες, αφού ακόμη και τα άψυχα παρακολουθούν και ελέγχουν τους πάντες. Γι’ αυτό και κάποιος «ονειρεύτηκε πως είχε στείλει ένα πλήθος από τυφλούς και κωφάλαλους για να δουν και να ακούσουν πράγματα απαγορευμένα, ώστε ο ίδιος να μπορεί να αποδείξει ανά πάσα στιγμή πως ούτε είχαν δει ούτε είχαν ακούσει τίποτε».

Η ατμόσφαιρα στα περισσότερα όνειρα είναι καφκική, όπως λ.χ. το παρακάτω μέρος ονείρου που είδε μια μελαχρινή νέα:

Πώς μπορεί να ζήσει μια μελαχρινή γυναίκα «στο Ράιχ των ξανθών»; Μα τρομοκρατώντας τον εαυτό της ακόμη και στον ύπνο της. Η ίδια βλέπει κι έναν άλλον εφιάλτη:

Το ενδέκατο και τελευταίο κεφάλαιο έχει τίτλο «Οι Εβραίοι ονειρεύονται» και αναλύει τα όνειρα τριών αφομοιωμένων Εβραίων, από τους οποίους οι δύο καταφέρνουν να διαφύγουν στο εξωτερικό. Τα όσα ζουν τους ξυπνούν από «τη ρέμβη» της αφομοίωσης –κι αυτό εκφράζεται στα όνειρά τους: στο πώς περιθωριοποιήθηκαν και η κοινότητα στην οποία πίστευαν ότι ανήκουν τους απέβαλε.

Στα όνειρα που αποτυπώνονται οι πολιτικοί μύθοι της εποχής, οι οποίοι δεν περιέχουν μόνο διδάγματα αλλά και μια σαφέστατη προειδοποίηση: ότι δεν πρέπει να επιτρέψουμε κανέναν πολιτικό μύθο να μας στερήσει το δικαίωμα της προσωπικότητας, γιατί στην αντίθετη περίπτωση θα πάψουμε να καταλαβαίνουμε ακόμη και τον ίδιο τον εαυτό μας.

Η έκδοση συνοδεύεται από τρία εξαιρετικά κείμενα προερχόμενα από ισάριθμες σχολές σκέψης: τη γαλλική, τη γερμανική και την αγγλοσαξονική. Είναι η εισαγωγή της Martin Leibivici με τίτλο Τα πολιτικά παραμύθια της Σαρλότε Μπέραντ. Στη συνέχεια το επίμετρο της γερμανικής έκδοσης από τον Ράινχαρτ Κοζέλεκ, ένα συγκριτικό δοκίμιο που αναλύει τις διαφορές αλλά και κάποιες ομοιότητες ανάμεσα στην ψυχαναλυτική από τη μία και από την άλλη την ανθρωπολογική και πολιτική ερμηνεία των ονείρων που επιχειρεί η Μπέραντ.

Και τέλος το επίμετρο στην αμερικανική έκδοση, του Μπρούνο Μπετελχάιμ, που εντοπίζει ένα αναπάντητο ερώτημα: εφόσον όλοι μας αποστρεφόμαστε το Τρίτο Ράιχ, πώς τα κατάφερε να εδραιωθεί; Διότι δεν είναι μόνον εκείνοι που περιγράφει η Μπέραντ, αλλά και οι τεράστιες μάζες του πληθυσμού που με αυτοκτονική πίστη το υπηρέτησαν. Αυτοί τι έβλεπαν άραγε στον ύπνο τους; Αν όμως γνωρίζουμε τώρα ένα μέρος από τη σφαίρα του ονείρου στη διάρκεια της ειρηνικής περιόδου του Τρίτου Ράιχ, το οφείλουμε κατά μεγάλο μέρος σ’ αυτό το βιβλίο.