Ο πολιτικός τεκτονικός σεισμός στο μικροσκόπιο

Νίκος Γεωργαράκης και Νίκος Δεμερτζής, επιμ.
Το πολιτικό πορτραίτο της Ελλάδας:
κρίση και αποδόμηση του πολιτικού
Εκδόσεις Gutenberg και Εθνικού
Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών, 2015,
σελ. 656, τιμή 34 ευρώ

Η διάχυτη εντύπωση ότι από τις εκλογές του 2012 ως και τις εκλογές του 2015 έχουν συντελεστεί τεκτονικές αλλαγές στο ελληνικό πολιτικό σύστημα είναι σωστή, αλλά μέχρι πρόσφατα δεν ήταν επιστημονικά τεκμηριωμένη. Ενδιαφέρουσες αναλύσεις έχουν δημοσιευθεί στο περιοδικό Ελληνική Επιθεώρηση Πολιτικής Επιστήμης και στο αντίστοιχο περιοδικό συγκριτικής ανάλυσης South European Society and Politics, καθώς και ειδικά για τις εκλογές του 2012 στο βιβλίο Ο διπλός εκλογικός σεισμός με επιμέλεια των Γιάννη Βούλγαρη και Ηλία Νικολακόπουλου (Θεμέλιο, Αθήνα 2012). Ωστόσο, τώρα, χάρη στον συλλογικό τόμο του Εθνικού Κέντρου Κοινωνικών Ερευνών (ΕΚΚΕ), τον οποίο επιμελήθηκαν ο ερευνητής Νίκος Γεωργαράκης και ο πρόεδρος του ΕΚΚΕ καθηγητής Νίκος Δεμερτζής, έχουμε μια ευρύτερη τεκμηρίωση των αλλαγών, περιλαμβανομένων και άρθρων για τις εκλογές του Ιανουαρίου 2015.

Η τεκμηρίωση είναι ευρύτερη κατ’ αρχάς γιατί ο τόμος περιλαμβάνει έξι εκτενή μέρη με κεφάλαια γραμμένα από 34 συγγραφείς, οι οποίοι προέρχονται από το ΕΚΚΕ ή από πανεπιστήμια. Τα μέρη του τόμου αφορούν κλασικούς τομείς έρευνας της πολιτικής επιστήμης, δηλαδή πολιτική κουλτούρα και πολιτική συμμετοχή, κόμματα και εκλογές, διαμεσολάβηση συμφερόντων και κοινωνία πολιτών, δημόσιες πολιτικές, πολιτικές διαστάσεις των Μέσων Μαζικής Ενημέρωσης (ΜΜΕ) και συνταγματικούς θεσμούς.

Δεύτερον, ο τόμος ανοίγει πάρα πολλά παράθυρα κατανόησης της πραγματικότητας της κρίσης. Παρουσιάζονται, με ιδιαίτερη επιμέλεια, τα συναισθήματα θυμάτων της ραγδαίας καθοδικής κοινωνικής κινητικότητας, οι αλλαγές στην αυτο-τοποθέτηση των πολιτών στον ιδεολογικό άξονα Αριστερά – Δεξιά, οι στάσεις και αντιλήψεις για την Αστυνομία και την απονομή δικαιοσύνης, οι συσχετίσεις ανάμεσα στον εκκλησιασμό και μορφές πολιτικής συμμετοχής, οι ανακατατάξεις στο κομματικό σύστημα, οι τομές και συνέχειες στην ηλικιακή και επαγγελματική σύνθεση της Βουλής και τα είδη και μεγέθη της κρατικής χρηματοδότησης προς τα κόμματα.

Η μελέτη της Χρυσής Αυγής καταλαμβάνει ιδιαίτερο χώρο με δύο κεφάλαια για την κοινωνική προέλευση, τις απόψεις και τη δράση των ψηφοφόρων της, στα οποία περιλαμβάνονται και αποκαλυπτικές στιχομυθίες για τη σχέση μη επώνυμων υποστηρικτών της με τη βία. Πολύ ενδιαφέρουσες είναι και οι δύο εντελώς αποκλίνουσες αναλύσεις για τον ρόλο των εργατικών συνδικάτων, θέμα για το οποίο, πάντως, γενικά στη χώρα μας, λείπει μια αποστασιοποιημένη προσέγγιση. Τα κεφάλαια για την κοινωνία πολιτών και τα κοινωνικά κινήματα εισφέρουν πολύ χρήσιμο εμπειρικό υλικό για νέες εναλλακτικές συλλογικές δράσεις και Μη Κυβερνητικές Οργανώσεις (ΜΚΟ), επεξεργασμένο με καινοτόμες τεχνικές έρευνας.

Στο μέρος του τόμου για τις δημόσιες πολιτικές, υπάρχουν διαυγή, ενημερωμένα και ενημερωτικά κεφάλαια για τη δημόσια διοίκηση, τις περιφερειακές ανισότητες, τη μετανάστευση και τα ΜΜΕ, ενώ η κοινωνική πολιτική αναλύεται ως προς την ευρωπαϊκή της διάσταση, με έμφαση στο «Σύμφωνο για το ευρώ». Αποτελεί πρόβλημα το ότι δεν υπάρχουν κεφάλαια για τις κυριότερες –ως προς τις κοινωνικο-πολιτικές επιπτώσεις τους –δημόσιες πολιτικές. Το κενό της ανάλυσης ορισμένων δημόσιων πολιτικών που σχετίζονται ευθέως με την οικονομική κρίση, όπως π.χ. η εισοδηματική πολιτική και η πολιτική απασχόλησης, καλύπτεται βέβαια από τον εκτενή πρόλογο του προέδρου του ΕΚΚΕ.

Στον τόμο του ΕΚΚΕ τα ΜΜΕ «έχουν την τιμητική τους», αφού σε έξι διαφορετικά κεφάλαια ερμηνεύονται η απορρύθμιση των ΜΜΕ, οι τάσεις της ειδησεογραφίας στα παραδοσιακά και στα νέα μέσα και η πολιτική συμμετοχή μέσω του twitter και του διαδικτυακού ραδιοφώνου. Ο τόμος κλείνει με δύο κριτικά κεφάλαια για τους αντιπροσωπευτικούς θεσμούς, τις συνταγματικές αγκυλώσεις και τη δικαστική προστασία.

Εκτός από το ανωτέρω κενό σε θέματα δημόσιας πολιτικής, ο τόμος έχει δύο ακόμη προβλήματα. Πρώτον, σε λίγα μόνο άρθρα αναδεικνύεται το γεγονός ότι κατά το 2010-2014 η ελληνική πολιτική σκηνή υπήρξε πολύ λιγότερο εθνική σκηνή από ποτέ ή έστω από το τέλος του εμφυλίου ως σήμερα. Η πολιτική σκηνή μετασχηματίστηκε, θέλοντας και μη, σε πεδίο στο οποίο διεθνείς και ευρωπαϊκοί φορείς, εκπρόσωποι ξένων κρατών και διεθνών οικονομικών οργανισμών, ξένοι ιδεολογικοί προσανατολισμοί και τρόποι οργάνωσης της οικονομίας και της διοίκησης έγιναν καθημερινή είδηση και αντικείμενο εσωτερικής και διεθνούς πολιτικής αντιπαράθεσης. Η κατεύθυνση των επιδράσεων δεν ήταν μονοσήμαντη, από το εξωτερικό προς τη χώρα μας, αλλά αμφιμονοσήμαντη. Δεν είναι σαφές κατά πόσο ήταν θετικές ή αρνητικές οι συνέπειες αυτού του φαινομένου, αλλά στο εξής η ελληνική πολιτική πρέπει να μελετάται υπό αυτό το πρίσμα, γιατί δεν θα είναι ποτέ η ίδια.

Δεύτερον, με εξαίρεση ελάχιστα κεφάλαια, ο τόμος ακολουθεί το πνεύμα της εποχής ως προς την ανάδειξη αντιλαϊκών όψεων του πλέγματος εξουσίας και των δημόσιων πολιτικών της περιόδου 2010-2014. Πρόκειται για δικαιολογημένη στάση, δεδομένης της επέκτασης της φτώχειας και των οικονομικών ανισοτήτων, εξαιτίας της κρίσης αλλά και της κυβερνητικής διαχείρισής της. Ωστόσο, κλείνοντας το βιβλίο, ο αναγνώστης έχει την εντύπωση ότι για ορισμένους συγγραφείς του τόμου το 2010-2014 τα λάθη και οι αστοχίες ήσαν αποκλειστικό προνόμιο των ξένων δανειστών και των εγχώριων εκπροσώπων τους, ότι η παραβίαση της νομιμότητας και η κακομεταχείριση των θεσμών προήλθε μόνο από τα τότε κόμματα εξουσίας και τα επιχειρηματικά συμφέροντα, καθώς και ότι η φυσική βία ασκήθηκε μόνο από την Αστυνομία και τη Χρυσή Αυγή.

Τέτοιες αντιρρήσεις αφορούν την οπτική γωνία από την οποία αναλύονται οι αλλαγές της ελληνικής πολιτικής κατά την κρίση και δεν αναιρούν ένα σημαντικό γεγονός: σε αντίθεση με άλλα γενικόλογα βιβλία που έχουν εκδοθεί για την κρίση, το Πολιτικό πορτραίτο, στα επί μέρους κεφάλαιά του, περιλαμβάνει συγκεντρωμένα, νέα εμπειρικά στοιχεία που παρουσιάζονται σε 62 γραφήματα, 46 πίνακες και 7 χάρτες, σχήματα και εικόνες. Με δυο λόγια, ο τόμος του ΕΚΚΕ είναι μια επίκαιρη και ογκώδης συνεισφορά στην επιστημονική έρευνα της πολιτικής στην Ελλάδα.

Ο κ. Δημήτρης Α. Σωτηρόπουλος είναι αναπληρωτής καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Τμήμα Πολιτικής Επιστήμης και Δημόσιας Διοίκησης του Πανεπιστημίου Αθηνών.