Shlomo Avineri
Theodor Herzl and the Foundation of the Jewish State
Εκδόσεις Widenfeld and Nicolson, 2014,
σελ. xiii + 274, τιμή 9,98 στερλίνες (μαλακό εξώφυλλο)

Πώς αναδύονται τα έθνη στο προσκήνιο της ιστορίας, οι συνθήκες δημιουργίας των εθνικών κρατών της νεωτερικότητας και η αιτιώδης αλληλεπίδραση μεταξύ του έθνους και του κράτους αποτελούν ζητήματα που παραμένουν ανοιχτά στην ιστορική και πολιτική ανάλυση, παρά τις ατελείωτες συζητήσεις που έχουν προκαλέσει. Ενώ ο βρετανός ιστορικός Eric Hobsbawm γράφοντας το έτος 1990 ανήγγελλε το επικείμενο τέλος των εθνών και της ιδεολογικής τους έκφρασης, του εθνικισμού, ή τουλάχιστον διαπίστωνε την «κάμψη της ιστορικής σημασίας του εθνικισμού», η μαρτυρία της ιστορίας των τριών σχεδόν δεκαετιών αφότου διατυπώθηκε αυτή η εκτίμηση υποδεικνύει μάλλον το αντίθετο. Ο κόσμος στην Ασία, στην Αφρική, στην Ανατολική Ευρώπη εξακολουθεί να σπαράσσεται από τα «φρυάγματα των εθνών». Ακόμη και στους κόλπους της ενωμένης Ευρώπης, όπου το μνημειώδες, αν και επίπονο πείραμα της υπερεθνικής ολοκλήρωσης παρουσιάζει την καλύτερη ίσως ελπίδα της ανθρωπότητας, ακούγονται με ευκρίνεια οι απαιτήσεις των Σκώτων, των Καταλανών και των Φλαμανδών για εθνική επιβεβαίωση και χειραφέτηση ανακαλώντας πρότυπα του 19ου αιώνα. Πώς μπορεί λοιπόν να κατανοηθεί και να εξηγηθεί το εθνικό φαινόμενο που παραμένει ακαταμάχητο όσο και αινιγματικό; Ισχύουν άραγε εν τέλει οι εθνικές τελεολογίες ως η βαθύτερη λογική της ιστορίας, όπως πίστεψε παλαιότερα ο ρομαντισμός;

Η ανάδυση των εθνών


Είναι αμφίβολο αν μπορούν να απαντηθούν με ενιαίο και οριστικό τρόπο αυτά τα ερωτήματα. Ο καλύτερος τρόπος προσέγγισης είναι κριτικές μελέτες επί μέρους περιπτώσεων, οι οποίες επαγωγικά επιτρέπουν την ανάκτηση της ιστορικότητας και της λογικής των ευρύτερων φαινομένων. Μια τέτοια εξαιρετική όσο και αποκαλυπτική μελέτη της λογικής της ανάδυσης των εθνών είναι η μονογραφία ενός από τους κορυφαίους σύγχρονους ιστορικούς της πολιτικής σκέψης, του Shlomo Avineri, καθηγητή της Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ, για τον Θεόδωρο Χερτσλ και τη δημιουργία του εβραϊκού εθνικού κινήματος. Πρόκειται για ένα ανάγνωσμα συναρπαστικό για τη ζωή και την ακαταπόνητη δράση του οραματιστή της δημιουργίας του εθνικού εβραϊκού κράτους. Το έργο είναι συγκινητικό γιατί εξιστορεί το δράμα μιας ζωής, αλλά συγχρόνως βαθιά κριτικό, συνδυάζοντας ακριβώς τα στοιχεία εκείνα που απαιτεί η επί της ουσίας κατανόηση ενός φαινομένου καθορισμένου από τις αντιφάσεις και την ωμότητα της πολιτικής, το οποίο αποκρίνεται συγχρόνως στις υπαρξιακές ανάγκες του ανθρώπου της νεωτερικότητας όπως εκφράζονται με τη σφυρηλάτηση των εθνικών ταυτοτήτων.
Το βιβλίο αφηγείται τη σύντομη ζωή του Θεόδωρου Χερτσλ (1860-1904), στρέφοντας κυρίως τον προβολέα της έρευνας στα οκτώ τελευταία χρόνια που αφιέρωσε με επιμονή και επινοητικότητα στην ιδέα της δημιουργίας μιας εθνικής εστίας του εβραϊκού λαού στη γη του αρχαίου Ισραήλ, την Παλαιστίνη, τότε υπό οθωμανική κυριαρχία. Την ιδέα αυτή διατύπωσε ο Χερτσλ το 1896 στο βιβλίο του Το εβραϊκό κράτος: Πρόταση για μια σύγχρονη λύση του εβραϊκού ζητήματος. Σύμφωνα με την αφήγηση του Avineri, η ιδέα άλλαξε τον ρουν της ιστορίας του εβραϊκού λαού και οδήγησε μέσα σε λίγες δεκαετίες στην εμφάνιση του σύγχρονου εβραϊκού έθνους. Ενας πληθυσμός εγκατεσπαρμένος ανά την υφήλιο, κυρίως όμως στην Ανατολική Ευρώπη, με ετερόκλητες κατά τόπους παραδόσεις, χωρίς κοινή γλώσσα και με μόνο συνεκτικό στοιχείο τη θρησκεία του, μεταμορφώθηκε διά της χοάνης του εθνικού κινήματος που προέκυψε από το συνέδριο που συνήλθε στη Βασιλεία της Ελβετίας τον Αύγουστο του 1897 ως αποτέλεσμα της πρότασης του Χερτσλ σε πολιτική κοινότητα που διεκδικούσε την εθνική της αυτοδιάθεση και τη δημιουργία του δικού της κράτους.
Με βάση τα ημερολόγια


Το βιβλίο, το οποίο βασίζεται κυρίως στα λεπτομερή ημερολόγια που τηρούσε ο Χερτσλ από τα νεανικά του χρόνια, στην αλληλογραφία και στην αρθρογραφία του στον Τύπο, θα αποτελέσει πηγή εκπλήξεων για αναγνώστες που αντιλαμβάνονται τα πράγματα αναχρονιστικά, μέσα από το πρίσμα των μεταγενέστερων συγκρούσεων στη Μέση Ανατολή. Οι αναγνώστες αυτοί ίσως εκπλαγούν μαθαίνοντας ότι αρχική ελπίδα του Χερτσλ ήταν η εθνική εβραϊκή εστία στην Παλαιστίνη να δημιουργηθεί υπό την προστασία της αυτοκρατορικής Γερμανίας χωρίς να αμφισβητεί την οθωμανική κυριαρχία. Οταν η σχετική προσπάθεια δεν ευοδώθηκε, ο Χερτσλ στράφηκε στην παγκόσμια δύναμη της εποχής, τη Βρετανία, επιζητώντας να βρει την εδαφική βάση για τη δημιουργία της εβραϊκής εθνικής εστίας σε κάποιο έδαφος της Βρετανικής Αυτοκρατορίας. Συζητήθηκαν με κορυφαίους βρετανούς πολιτικούς παράγοντες πολλά ενδεχόμενα: η Κύπρος, η περιοχή του El Arish στο Βόρειο Σινά, η Ουγάνδα. Η τελευταία πρόταση, η Ουγάνδα, προκάλεσε ζωηρές διχογνωμίες και αντιδικίες στους κόλπους του σιωνιστικού κινήματος. Οταν ο Χερτσλ έφυγε από τη ζωή το 1904, οι προοπτικές για την επιτυχή πραγμάτωση των οραματισμών του δεν φαίνονταν ευοίωνες, το αίτημα της δημιουργίας εβραϊκού κράτους όμως είχε καταστεί διεθνές ζήτημα και αντικείμενο της ευρωπαϊκής διπλωματίας.
Πολυπολιτισμικός χαρακτήρας
Το εβραϊκό κράτος όπως το οραματιζόταν ο Χερτσλ θα ήταν μια πολιτική κοινότητα βαθιά δημοκρατική, θεμελιωμένη στην κοινωνική αλληλεγγύη και στον σεβασμό των ατομικών δικαιωμάτων. Θα διέθετε εντόνως πολυπολιτισμικό χαρακτήρα με την ισότιμη συμμετοχή σε αυτή και άλλων εθνικών και θρησκευτικών στοιχείων γηγενών στην Παλαιστίνη, χριστιανών και μουσουλμάνων. Οι Αραβες θα συμμετείχαν ως ισότιμοι πολίτες. Απολύτως ίσα πολιτικά δικαιώματα προβλέπονταν και για τις γυναίκες. Θα ήταν ουσιαστικά μια πολιτεία στην οποία θα απέληγε και θα έβρισκε την πραγμάτωσή της η πολιτική παρακαταθήκη του Διαφωτισμού. Στην τελευταία σελίδα του βιβλίου ο Shlomo Avineri επισημαίνει με αξιοθαύμαστη ειλικρίνεια ότι δεν θα ήταν δύσκολο να απαριθμηθούν οι πολλές διαφορές μεταξύ της πολιτείας που οραματιζόταν ο Χερτσλ και του κράτους του Ισραήλ.
Πώς απαντά η μαρτυρία της βιογραφίας του Χερτσλ στα ερωτήματα που τέθηκαν στην αρχή αυτού του σημειώματος σε σχέση με την εμφάνιση και την ιστορικότητα των εθνών; Προς την κατεύθυνση αυτή συμβάλλει κυρίως με την ανάδειξη των πολλών αντινομιών που ενυπάρχουν και εκδηλώνονται δραματικά στην πορεία ενός εθνικού κινήματος και εικονογραφούνται εδώ με τη δυσφορία που συναισθανόταν ο Χερτσλ απέναντι στα παραδοσιακά και συντηρητικά στοιχεία του λαού που ήθελε να μεταμορφώσει σε μοντέρνο έθνος, με τη δυσπιστία που οι δικοί του εθνικοί οραματισμοί προκαλούσαν σε ηγετικούς παράγοντες της εβραϊκής διασποράς, με τις ατέρμονες διαφωνίες και αντιδικίες στους κόλπους του εθνικού κινήματος ως προς το δέον γενέσθαι. Εκείνο όμως που καθίσταται σαφές και τεκμηριώνεται με ακρίβεια και υπεύθυνο χειρισμό της μαρτυρίας των πηγών είναι ο νεωτερικός χαρακτήρας των εθνών αλλά και ο δυναμισμός που τους προσδίδει η επίγνωση του ιστορικού τους εαυτού.

Ο κ. Πασχάλης Κιτρομηλίδης είναι καθηγητής Πολιτικής Επιστήμης στο Πανεπιστήμιο Αθηνών.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ