Οταν η θυσία αντικρίζει τον θάνατο

Δέσποινα Μπάτρη
Ή όλοι ή κανείς
Εκδόσεις Μεταίχμιο,
σελ. 229, τιμή 12,20 ευρώ

Η θυσία και ο θάνατος είναι το δίπτυχο επάνω στο οποίο στηρίζονται τα πέντε διηγήματα του πρώτου βιβλίου της Δέσποινας Μπάτρη υπό τον τίτλο Ή όλοι ή κανείς, αλλά η θυσία δεν λειτουργεί εδώ με τη βιβλική έννοια της εξιλέωσης: οι ήρωες δεν θυσιάζονται προκειμένου να συγχωρηθεί ένα αμαρτωλό παρελθόν αλλά επειδή είτε έτσι θα το φέρουν τα αναπάντεχα γεγονότα των καθημερινών ή των ιστορικών περιστάσεων είτε έτσι θα το απαιτήσουν οι νόρμες μιας σκληρής (ως και ανθρωποφαγικής) κοινωνικής συνθήκης. Οπως κι αν το δούμε, η θυσία θα ταυτιστεί και στα πέντε διηγήματα με μια γενναία χειρονομία προς τον άλλον που έχει περιέλθει σε μιαν ως εξ αντικειμένου ανήμπορη θέση, όντας ανίκανος να βάλει μόνος του φραγμό στην αδυσώπητη μοίρα του. Σε ένα τέτοιο πλαίσιο η χρηστοήθεια θα λάμψει ευθύς εξαρχής από το βιβλίο της Μπάτρη: όσοι θα θυσιαστούν για τον άλλον δεν θα το κάνουν για να διατρανώσουν τη δύναμη της πίστης τους σε μιαν υψηλόφρονη ιδέα ή σε μιαν υπέρτερη αξία αλληλεγγύης αλλά διότι, αν πράξουν διαφορετικά, ο άλλος θα χάσει με μαθηματική ακρίβεια τα πάντα. Υπάρχει, άλλωστε, εν προκειμένω και μια σοφή ασφαλιστική δικλίδα: η θυσία, αν και θα αντικρίσει κατάματα τον θάνατο, δεν θα οδηγήσει κατ’ ανάγκην στο αναπόδραστο.

Οι πρωταγωνιστές της Μπάτρη, που εμφανίζονται πάντοτε σε αντιθετικά ή συμπληρωματικά ζεύγη, δεν είναι μόνο Ελληνες. Είναι επίσης Αλβανοί, Αρμένιοι, Πακιστανοί και Γερμανοί και κινούνται σε διαφορετικές χρονικές περιόδους, όχι πάντως πολύ αυστηρά προσδιορισμένες, μια και συχνά τους συναντάμε σε τόπους οι οποίοι μοιάζει να βρίσκονται εκτός ιστορικού χρόνου. Ενα από τα καλύτερα διηγήματα της συλλογής είναι αυτό που μας μιλάει για τη δυστυχισμένη ζωή πέντε πάμπτωχων πακιστανών αδελφών. Εχουν ξεμείνει στο ράφι γιατί ο πατέρας τους μπορεί να προικίσει μόνο μία. Αυτό βέβαια δεν θα τις εμποδίσει να λιθοβολήσουν μέχρι θανάτου μια στενή τους συγγενή μόνο και μόνο γιατί κάπως ανταποκρίθηκε (ή νόμισαν πως ανταποκρίθηκε) στο βλέμμα ενός αρσενικού. Το μίσος τους ωστόσο δεν είναι προσωπικό: έλκει την καταγωγή από τις άτεγκτες παραδόσεις της κοινωνίας τους, της ίδιας κοινωνίας που ζητώντας έναντι παντός αντιτίμου προίκα θα τις καρφώσει στο ράφι. Κι όμως, στο τέλος οι τέσσερις μεγαλύτερες αδελφές θα βουτήξουν στο θανάσιμο ρεύμα του ποταμού για να πάει η προίκα στη νεότερη, τη μόνη που έχει ακόμη τη δυνατότητα να προσδοκά μια καλύτερη ζωή.

Σε ανάλογο επίπεδο κινείται και η ιστορία της αλβανής σότα (γυναίκα που αναλαμβάνει ελλείψει άλλης επιλογής τα χρέη του οικογενειακού πατριάρχη). Η σότα θα φορέσει αντρικά ρούχα, θα αναλάβει την οικονομική διαχείριση του οίκου της και θα πνίξει τον έρωτα που θα κατορθώσει να ανθήσει μέσα της ακόμη και σε ένα τόσο ασφυκτικό περιβάλλον θέλοντας να περιφρουρήσει τις αδελφές της (αδελφές πάλι) έναντι του βέβαιου αφανισμού τους αν μείνουν χωρίς προστάτη. Και από την Αλβανία στην Αρμενία, όπου ένας παγκόσμιος πρωταθλητής κολύμβησης και ένας υποψήφιος αυτόχειρας θα εγκαταλείψουν τους απαρασάλευτους στόχους τους (ο ένας να συνεχίσει να δοξάζει το αστέρι της διεθνούς του ακτινοβολίας, ο άλλος να απαλλαγεί από τα δυσβάστακτα βάρη του βίου) για να σώσουν τα θύματα ενός τροχαίου τα οποία δεν θα είχαν την παραμικρή τύχη χωρίς τη βοήθειά τους.

Είμαι πιο επιφυλακτικός για τα δύο εναπομένοντα διηγήματα. Το ένα εξιστορεί την απόφαση ενός έλληνα κυνηγού (αφηγείται η κόρη του) να διακινδυνεύσει όλη η παρέα ένα δύσκολο θαλασσινό ταξίδι για να γλιτώσει ο φίλος τους από το δάγκωμα μιας οχιάς, το άλλο διεκτραγωδεί τα φοβερά διλήμματα μιας στρατιωτικής απόφασης κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκοσμίου Πολέμου. Ενας γερμανός καπετάνιος θα βυθίσει τότε το σκάφος του για να μην πεθάνουν οι ναύτες του σε μιαν εκ των προτέρων χαμένη αναμέτρηση με τις δυνάμεις του εχθρού. Το ένα διήγημα έχει έναν κάπως δυσάρεστο τόνο, με τον πατέρα της αφηγήτριας να διακηρύσσει στεντορείως τη θυσία τη δική του και των άλλων. Το άλλο απλώς εκβιάζει με τον έντονο πλατειασμό του τα αισθήματά μας.

Ανεξαρτήτως των όποιων επί μέρους επιφυλάξεων, το πρώτο βιβλίο της Μπάτρη υποδεικνύει μιαν ιδιαιτέρως σοβαρή και αξιόπιστη προσπάθεια. Ελπίζω σε μιαν ισάξια (μακάρι και καλύτερη) συνέχεια.