Βασίλης Βαμβακάς: Η αφίσα αντικαταστάθηκε από τα social media

Σε προεκλογικές φωτογραφίες της Αθήνας των αρχών του 20ού αιώνα οι αφίσες των κομμάτων ανεμίζουν σε σκοινιά στα πέριξ της Παλιάς Βουλής σαν απλωμένη μπουγάδα στον αέρα. Από τότε κύλησε πολύ νερό στο επικοινωνιακό αυλάκι. Τα πολιτικά μηνύματα έγιναν αφίσες σε τοίχους και κολόνες, πέρασαν στην τηλεόραση, τώρα κυκλοφορούν μέσω Διαδικτύου. Μια συζήτηση με τον Βασίλη Βαμβακά, επίκουρο καθηγητή Κοινωνιολογίας της Επικοινωνίας στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, συγγραφέα του τόμου Ο λόγος της κρίσης. Πόλωση, βία, αναστοχασμός στην πολιτική και δημοφιλή κουλτούρα (Επίκεντρο, 2014) και συνεπιμελητή του τόμου Η Ελλάδα στη δεκαετία του ’80. Κοινωνικό, πολιτικό και πολιτισμικό λεξικό (Επίκεντρο, 2014) για την πολιτική διαφήμιση.

Εχετε μελετήσει συστηματικά την κουλτούρα της δεκαετίας του 1980 και ειδικά τον ρόλο της εικόνας στην πολιτική διαφήμιση. Ποιο μέσο κυριαρχούσε τότε στην επικοινωνία των μηνυμάτων των κομμάτων;

«Ο πόλεμος της αφίσας στη δεκαετία του ’80 υπήρξε (μαζί με τις μαζικές προεκλογικές συγκεντρώσεις) το βασικό πεδίο καλλιέργειας και εκδήλωσης της σκληρής πόλωσης του παλαιού δικομματισμού μεταξύ ΠαΣοΚ και ΝΔ. Ελλείψει πολιτικών τηλεοπτικών σποτ και debate, η πολιτική αφίσα υπήρξε εκείνη την εποχή το βασικό εργαλείο εικονογραφικής αποτύπωσης των μηνυμάτων των κομμάτων στο πλατύ κοινό. Ταυτόχρονα όμως αποτέλεσε το μέσο στρατολόγησης ταγμένων οπαδών που ήταν έτοιμοι να δώσουν βίαιες μάχες με τους αντιπάλους τους για την άναρχη κάλυψη του δημόσιου χώρου των πόλεων με τα δικά τους «λάβαρα». Η ταυτότητα του αφισοκολλητή αποτελούσε τιμή για τα πολιτικά στρατευμένα υποκείμενα της μεταπολίτευσης και επένδυση για μελλοντική πελατειακή εξαργύρωση, εφόσον το κόμμα που στήριζαν καταλάμβανε το πολυπόθητο τρόπαιο, το κράτος».

Η επανάσταση της επικοινωνίας του 21ου αιώνα έπληξε την πρωτοκαθεδρία της πολιτικής αφίσας;

«Πλέον ούτε οι αφίσες ούτε οι αφισοκολλητές αποτελούν τα σημεία αιχμής της προεκλογικής εκστρατείας των κομμάτων. Τα τηλεοπτικά σποτ ήδη από τη δεκαετία του ’90 έχουν εκτοπίσει σε μεγάλο βαθμό τη σημασία της αφίσας, αν και για αρκετό καιρό αναπαρήγαγαν πιστά την αισθητική και τη συνθηματολογία της. Οι οικολογικές ανησυχίες, μάλιστα, κατέστησαν σταδιακά την αφισοκόλληση παράνομη, αντιαισθητική και γενικά απευκταία (με εξαίρεση τις τελευταίες αυτοδιοικητικές εκλογές όπου η κατάχρησή τους θύμισε άλλες εποχές). Την εποχή άλλωστε του Διαδικτύου τα σποτάκια αναρτώνται στους εξατομικευμένους δημόσια-ιδιωτικούς χώρους (προφίλ) που έχει ο καθένας στα social media (Facebook, Twitter). Η νέα πόλωση ΝΔ και ΣΥΡΙΖΑ δεν στήνεται γύρω από τον χορό της αφισοκόλλησης αλλά γύρω από διαφημιστικά μπανεράκια και σποτάκια που αναρτούν και διαμοιράζονται οι υποστηρικτές της κάθε πλευράς ή τις παραφράσεις και τις διακωμωδήσεις τους που κατασκευάζουν οι εκάστοτε αντίπαλοι. Τη διάχυση αυτής της προεκλογικής εκστρατείας συχνά αναλαμβάνουν με οργανωμένο τρόπο ειδικοί «στρατοί» του κάθε κόμματος αλλά και μεμονωμένοι εθελοντές, έτοιμοι να «τρολάρουν» (δηλαδή να σατιρίσουν μέχρις εσχάτων) το αντίπαλο δέος. Με αυτή την έννοια, ο «πόλεμος της αφίσας» στους τοίχους της πόλης δεν έχει εξαφανιστεί. Απλώς, έχει μετατοπιστεί στις ενημερώσεις και στα σχόλια των προσωπικών διαδικτυακών τοίχων».

«Στο περιεχόμενο των μηνυμάτων οι διαφορές είναι σημαντικές, αφού η κυριαρχία των τηλεοπτικών σποτ έχει φέρει ακόμη πιο πολύ στο προσκήνιο του πολιτικού λόγου το (ευφάνταστο ή στερεοτυπικό) διαφημιστικό χιούμορ, γεγονός που παρατηρείται με ιδιαίτερη ένταση στην τρέχουσα εκλογική αναμέτρηση αλλά και διαχρονικά σε κάθε πολιτικό μήνυμα που αποσκοπεί στη δυσφήμηση του αντιπάλου. Ετσι, τα μηνύματα στις αφίσες και στα σποτ των Ανεξαρτήτων Ελλήνων θυμίζουν την υπονομευτική καμπάνια της εταιρείας Jumbo, τα σποτ του ΠαΣοΚ την πρόσφατη σατιρική διαφήμιση της «Αir bahal», το Ποτάμι για να προβάλει το εναλλακτικό στυλ του αρχηγού του επιλέγει αφίσα που παραπέμπει σαφώς σε καταναλωτική διαφήμιση μεγάλης εταιρείας τσαντών (η οποία με τη σειρά της στηρίζεται στην αισθητική του σοβιετικού κονστρουκτιβισμού). Εμπορικός και πολιτικός κώδικας συγχέονται δημιουργικά για να κεντρίσουν τους αναποφάσιστους ή να συσπειρώσουν τους υποστηρικτές των κομμάτων, κάτι που δεν γινόταν σε τέτοιο βαθμό στη δεκαετία του ’80 στον βαθμό που οι αφίσες αναπαρήγαγαν κυρίως τη λογική των πανό».

«Στις πολιτικές αφίσες του ΠαΣοΚ της δεκαετίας του 1980 βρίσκουμε τις πρώτες αντιπροσωπευτικές εικόνες κοινωνικών ομάδων ή χαρακτήρων ως επεξηγηματικό συμπλήρωμα των συνθημάτων τους. Κατά αυτή την έννοια, η εικόνα του μικρού κοριτσιού που αποτέλεσε σήμα κατατεθέν στις αφίσες του ΠαΣοΚ το 1985, το παράδειγμα της «Αλλαγίτσας», βρίσκει σήμερα τόσο τη δραματοποιημένη συνέχειά του στον νεαρό με την μπάλα που καθησυχάζει ο Αντώνης Σαμαράς στο παγκάκι της πλατείας όσο και την κωμική εκδοχή του στην περίπτωση του μικρού Αλέξη που νουθετεί ο Πάνος Καμμένος στο σχετικό σποτ που τον ανάγει σε «αναγκαίο καλό» της πολιτικής αλλαγής. Την επικέντρωση του συνθήματος της αφίσας του ΣΥΡΙΖΑ στην «ελπίδα» (που έρχεται) τη συναντάμε άλλωστε και στην περίπτωση της αφίσας της «Αλλαγίτσας» (εκεί «πρέπει να την κρατήσουμε ζωντανή»). Ενδιαφέρον επίσης έχει ότι στις τρέχουσες εκλογές η κεντρική λέξη-σύνθημα του ΣΥΡΙΖΑ για «αξιοπρέπεια» συγγενεύει με τα κεντρικά μηνύματα των αφισών και των σποτ της Πολιτικής Ανοιξης του Αντώνη Σαμαρά στη δεκαετία του ’90 ως βασικό συστατικό της εθνικιστικής ρητορείας που επιχειρούσε να αναπτύξει τότε».

«Είναι γεγονός ότι στην πολιτική επικοινωνία δεν υπάρχει απόλυτη παρθενογένεση, όπως και πουθενά. Ο συνδυασμός εικόνας και γραπτού συνθήματος που βρήκε νέους (υπερ)ρεαλιστικούς τρόπους άρθρωσης στις αφίσες της δεκαετίας του ’80 παραμένει ένα κομβικό σημείο αναφοράς. Το σημαντικό βέβαια είναι όχι τόσο ότι η επανέρχεται η παλιά μορφή του πολιτικού λόγου που διακινείται από τις νέες πολιτικές διαφημίσεις και τα νέα μέσα όσο ότι το περιεχόμενό του παραμένει καθηλωμένο στο παρελθόν, ενώ οι συνθήκες είναι πρωτόγνωρες και απολύτως οριακές».