Η έλευση του «Μεγάλου Πολέμου»

Κρίστοφερ Κλαρκ
Οι υπνοβάτες.
Πώς η Ευρώπη πήγε στον πόλεμο το 1914
Εκδόσεις Αλεξάνδρεια, 2014,
σελ. 736, τιμή 35 ευρώ

Εκατό χρόνια μετά την έκρηξή του στις 28 Ιουλίου 1914 ο Α’ Παγκόσμιος Πόλεμος έχει εδραιωθεί στην ιστοριογραφία ως το κομβικό γεγονός του 20ού αιώνα. Το τέλος μιας σύρραξης που συσσώρευσε 16 εκατ. νεκρούς, είδε τρεις αυτοκρατορίες να καταρρέουν, διέρρηξε τις βεβαιότητες της δυτικής κοινωνίας, συνομολόγησε τον θρίαμβο του εθνικισμού και εισήγαγε με βίαιο τρόπο την ανθρωπότητα στην εποχή της αμερικανικής ηγεμονίας διαμόρφωσε καθοριστικά τις τροχιές στις οποίες αργότερα θα διαγράφονταν φασισμός και κομμουνισμός, Β’ Παγκόσμιος και Ψυχρός Πόλεμος, όλες οι αναγνωρίσιμες δομές του σύγχρονου κόσμου. Από την πυκνή διεθνή παραγωγή του επετειακού αναστοχασμού του γεγονότος, το πρώτο βιβλίο που εκδίδεται στα ελληνικά αποτελεί ένα από τα κορυφαία δείγματά της. «Οι υπνοβάτες» του αυστραλού ιστορικού του Πανεπιστημίου του Κέιμπριτζ Κρίστοφερ Κλαρκ επαινέθηκαν κατά κόρον («εκλεπτυσμένο, οξυδερκές και τολμηρό» χαρακτήρισε το έργο του ο Ρόμπερτ Εβανς στο «New York Review of Books») για τη φρεσκάδα της προσέγγισης, την αφηγηματική δεινότητα και προπαντός τη λεπτομερειακότητα της σύνθεσης που διακρίνουν αυτήν τη διερεύνηση των αιτίων του «Μεγάλου Πολέμου».

Ευθύς εξαρχής ο Κρίστοφερ Κλαρκ εισάγει ένα στοιχείο αβεβαιότητας στα θεμέλια του ευρωπαϊκού συστήματος. Πρόκειται για τον αυξανόμενα αναχρονιστικό θεσμό της μοναρχίας σε ένα περιβάλλον εδραίωσης της κοινοβουλευτικής δημοκρατίας μέσω καθολικής ψηφοφορίας: «η παρουσία τους δημιουργούσε μια επίμονη αβεβαιότητα ως προς το σε τίνος ακριβώς τα χέρια βρισκόταν η διαδικασία λήψης αποφάσεων». Σύμβολα που ασκούσαν περιστασιακά εξουσία, ηγέτες με παράλληλες των κυβερνητικών ιεραρχίες στην υπηρεσία τους, χαρακτήρες που μοιάζουν βγαλμένοι από τον «Πύργο του Ντάουντον», αναποφάσιστοι όπως ο τσάρος Νικόλαος Β’ ή αλλοπρόσαλλοι όπως ο κάιζερ Γουλιέλμος Β’ («ακραίο παράδειγμα της εδουάρδειας εκείνης κοινωνικής κατηγορίας, του κολλιτσίδα της αγγλικής λέσχης»), λειτουργούσαν ως αστάθμητοι παράγοντες στο διπλωματικό οργανόγραμμα. Κατά συνέπεια, οι σχέσεις και η ισχύς των κέντρων εξουσίας στα ευρωπαϊκά κράτη δεν διέφεραν μόνο μεταξύ τους ανάλογα με την εξέλιξη των θεσμών στις αντίστοιχες κοινωνίες, αλλά και κατά περίπτωση στο εσωτερικό του καθενός ανάλογα με τις προσωπικές δυναμικές που αναπτύσσονταν ανά εποχές.

Στην πορεία του βιβλίου τα δεδομένα της αβεβαιότητας πολλαπλασιάζονται, καθώς ο συγγραφέας επιχειρεί να δείξει «πόσο ανοιχτό ήταν το μέλλον» στα διάφορα στάδια της διολίσθησης της Ευρώπης προς τον πόλεμο, σταθμίζοντας σε κάθε βήμα το εύλογο και το προφανές με αντίβαρο το δυνατό και το πιθανό. Αν ο Γκαβρίλο Πρίντσιπ, δολοφόνος στο Σαράγεβο του αρχιδούκα Φραγκίσκου-Φερδινάνδου, διαδόχου του αυστριακού θρόνου, είχε απομακρυνθεί από την περιοχή, όταν η πρώτη απόπειρα των συνωμοτών απέτυχε; Αν το αυτοκίνητο του αρχιδούκα δεν είχε πραγματοποιήσει τη λάθος στροφή που τον έφερε μπροστά στη σκανδάλη του Πρίντσιπ; Αν η Ρωσία δεν είχε «εργαλειοποιήσει» τους Βαλκανικούς Πολέμους του 1912-13 προκειμένου να προωθήσει την πολιτική της, ευνοώντας ταυτόχρονα τη Σερβία και μετατρέποντας κάθε νέα κρίση στην περιοχή σε δυνητικό casus belli; Αν η Γερμανία ως ανερχόμενη μεγάλη δύναμη είχε χειριστεί πιο επιδέξια τη νέα της θέση ή αν οι υπόλοιπες ευρωπαϊκές δυνάμεις, με προεξάρχουσες τη Βρετανική Αυτοκρατορία και τη Γαλλία, είχαν διαχειριστεί ικανοποιητικότερα την ένταξή της στο διεθνές σύστημα; Η χαρακτηριστικότερη αποτύπωση της ενδεχομενικότητας των πραγμάτων στις παραμονές του πολέμου απαντάται στην καταληκτική παράγραφο του πρώτου μέρους των «Υπνοβατών». Αν η κρίση του Ιουλίου του 1914 είχε επιλυθεί συμβιβαστικά, όπως είχε συμβεί πολλάκις σε παρόμοιες των αρχών του 20ού αιώνα, η διαφαινόμενη πριν από τη δολοφονία του Φραγκίσκου-Φερδινάνδου ύφεση μεταξύ Μεγάλης Βρετανίας και Γερμανίας θα μπορούσε να είχε παγιωθεί αλλάζοντας τις ισορροπίες της Αντάντ και το μέλλον της ηπείρου: «παραδόξως», τονίζει ο Κλαρκ, «το εφικτό του δεύτερου μέλλοντος συνέβαλε στην επιδότηση της πιθανότητας του πρώτου» –με άλλα λόγια, το εφικτό της ειρήνης συνέβαλε στον πόλεμο, εφόσον για να αποφύγει μια διόλου απίθανη διάλυση της συμμαχίας στο μέλλον η Γαλλία πίεσε τη Ρωσία να τηρήσει σκληρή στάση ρισκάροντας μια σύρραξη στο παρόν.

Αυτό δεν σημαίνει ότι ο Κλαρκ παραγνωρίζει τον χώρο των ιδεών, των αντιλήψεων και των νοοτροπιών. Αντίθετα, δίνει ιδιαίτερη προσοχή στην ιδεολογική υφή της πολιτικής σκέψης των παραμονών του πολέμου. Στη στάση των υπόλοιπων μεγάλων δυνάμεων αναφορικά με το μέλλον της Αυστροουγγαρίας, για παράδειγμα, διακρίνει τη ροπή των ηγεσιών της εποχής να υιοθετούν άκριτα ένα αφήγημα παρακμής, το οποίο ως αυτοεκπληρούμενη προφητεία τούς επιτρέπει να μεταθέσουν οποιαδήποτε ευθύνη σε παράγοντες πέρα από τον έλεγχό τους: «αν το μέλλον ήταν προδιαγεγραμμένο, τότε η πολιτική δραστηριότητα δεν σήμαινε πια την επιλογή ανάμεσα σε εναλλακτικές, που η καθεμιά τους συνεπαγόταν ένα διαφορετικό μέλλον· σήμαινε μάλλον το να ευθυγραμμίζεσαι με την απρόσωπη κίνηση της Ιστορίας προς τα μπρος». Ταυτόχρονα ο συγγραφέας υπογραμμίζει ότι στην εξωτερική πολιτική της εποχής διακινείται ένα σύνολο εννοιών αξιολογικά φορτισμένο, ένα δάσος από «στρατευμένες στάσεις, δεσμεύσεις και απειλές». Τόσο λοιπόν οι δομικοί παράγοντες όσο και οι πολιτικές και διπλωματικές συμμαχίες, οι προδιαμορφωμένες αντιλήψεις, οι προσωπικές προκαταλήψεις, θα εγκαθιδρύσουν το πλαίσιο εντός του οποίου τα άτομα θα κάνουν τις επιλογές τους από ένα πεπερασμένο σύνολο εναλλακτικών λύσεων –«από τα ασταθή πιθανά μέλλοντα που αλληλοεπηρεάζονταν στον νου αυτών που Ελάμβαναν τις αποφάσεις», όπως το θέτει επιγραμματικά ο ίδιος ο Κρίστοφερ Κλαρκ.

Το μεγάλο πλεονέκτημα της αφήγησης είναι τελικά η ισορροπημένη κίνηση μεταξύ μακροϊστορικού και μικροϊστορικού, δομών και προσώπων, η οποία δίνει ταυτόχρονα στον αναγνώστη ένα πανόραμα των όσων συνέβαιναν σε πραγματικό χρόνο, αλλά παράλληλα, για να δανειστούμε έναν όρο από τη Φυσική, του υποδεικνύει και τις «κρυφές μεταβλητές» των γεγονότων, αυτές που επηρεάζουν τη διαδικασία παράγοντας μια φαινομενική εικόνα τυχαιότητας. «Καρπός μια κοινά αποδεκτής πολιτικής κουλτούρας […] πολυπολική και γνήσια διαδραστική», κατά το συμπέρασμα του Κλαρκ, η κρίση των απαρχών του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου μιλά στην καρδιά της εποχής μας, όπου άνετα μπορεί να αναγνωρίσει κανείς τους επιγόνους των υπνοβατών του 1914, «άγρυπνους αλλά αβλεπούντες» μπροστά στις ρωγμές του ευρωπαϊκού οικοδομήματος.