Γραμμένο σε άδεια πακέτα τσιγάρων

Ρένος Αποστολίδης
Ρένος. Απάντηση στην Πυραμίδα 67. Η δίνη
Εισαγωγή, σχόλια και επιμέλεια Ηρκος και Στάντης Ρ. Αποστολίδης.
Εκδόσεις Εστία,
σελ. 492, τιμή 19 ευρώ

Η φωτιά του Εμφυλίου, με όλη την αντάρα μιας κοινωνίας η οποία θα υποχρεωθεί να ξεπεράσει με τον βιαιότερο τρόπο τα όριά της, ξεπηδάει από την καρδιά της πεζογραφίας του Ρένου Αποστολίδη (1924-2004). Στην Πυραμίδα 67, δημοσιευμένη το 1950 και γραμμένη πάνω σε άδεια κουτιά τσιγάρων τις ώρες της ανάπαυλας από τις εκκαθαριστικές επιχειρήσεις του Εθνικού Στρατού, στις τάξεις του οποίου ο αυτοβιογραφικός αφηγητής θα υπομείνει με τεράστια δυσφορία την εκπλήρωση της θητείας του, επικρατούν δύο στοιχεία: το ένα συνιστά δεδομένο της φόρμας και είναι ο αδρός ρεαλισμός και η λιτή αμεσότητα του ντοκουμέντου· το άλλο έχει σχέση με το περιεχόμενο και είναι η ίση απόσταση την οποία θα κρατήσει η εξιστόρηση των καυτών γεγονότων από τις χαοτικές ιδεολογικές διαφορές των δύο εμπόλεμων παρατάξεων. Εκείνο που κατά βάση παρακολουθούμε σε αυτή τη γραμμή είναι η γέννηση του αναρχισμού του συγγραφέα: αναρχισμός ο οποίος θα εξελιχθεί σύντομα σε ανυποχώρητη πεποίθηση ζωής και θα αποτυπωθεί ως κλίμα σε όλα τα γραπτά του.

Πενήντα σχεδόν χρόνια μετά την Πυραμίδα 67 ο Ρένος (προτιμούσε να υπογράφει με το μικρό του) θα επιστρέψει στον Εμφύλιο με δύο βιβλία: τη Δίνη (1993) και την Απάντηση στην Πυραμίδα 67 (1996). Αμφότερα κυκλοφορούν τώρα ξανά σε ενιαίο τόμο, με περιεκτική εισαγωγή και εξαντλητικές υποσημειώσεις των γιων του Ηρκου και Στάντη Αποστολίδη.

Ο Ρένος χαρακτηρίζει τη Δίνη (1993) «αντιμυθιστορία» και έχει σοβαρούς λόγους γι’ αυτό. Πρόκειται για ένα συνειδητά ασπόνδυλο έργο το οποίο βασίζεται στη συνειρμική εικονοποιία και στις άτακτες ρυτιδώσεις της μνήμης: ο κεντρικός ήρωας, ο οποίος ταυτίζεται, όπως και στην Πυραμίδα 67, ευθέως με τον συγγραφέα, ανατρέχει κάθε τόσο στο παρελθόν φέρνοντας στην επιφάνεια κομμάτια και αποσπάσματα από διάφορες φάσεις της νεανικής του ζωής. Το ανασυρόμενο υλικό φτάνει σε εμάς με την ένταση του προφορικού λόγου και με την οικειότητα της καθημερινής κουβέντας. Στιγμιότυπα από τη βασανιστική πεζοπορία στις κακοτράχαλες οροσειρές της Ηπείρου κατά τη διάρκεια της αποκορύφωσης του Εμφυλίου, σύντομες αλλά καθοριστικές γνωριμίες της πολεμικής περιπλάνησης, δρόμοι της ερημιάς και τόποι της ένοπλης σύγκρουσης στοιχειώνουν συχνά-πυκνά τα λόγια του αφηγητή, που θα ανασυστήσει τις εμπειρίες του μέσα από μιαν εξαιρετικά ζωντανή και άμεση γλώσσα. Μια γλώσσα η οποία συχνά θα επινοήσει κάτι πέρα από τις αναφορές της στα ιστορικά δρώμενα: ένα κατάδικό της σύμπαν.

Η εμπύρετη αφήγηση και ο στραβωμένος σκελετός της σύνθεσης θα αποδεσμεύσουν στη Δίνη ένα ορμητικό ποτάμι ειρωνείας: είναι η στάση που θα τηρήσει ο συγγραφέας απέναντι σε κομμουνιστές και εθνικόφρονες, όπως την είδαμε να γεννιέται στην Πυραμίδα 67. Και υπάρχουν στη Δίνη και όλα τα άλλα μοτίβα που θα αναπτύξει στην κατοπινή πορεία της πεζογραφίας του ο Ρένος: ο άδολος ερωτισμός και η ακλόνητη πίστη στην αρσενική δύναμη, το εκστατικό βλέμμα με το οποίο ο πρωταγωνιστής θα σαρώσει τον αχανή φυσικό του περίγυρο (ένα βλέμμα που κάποτε θα ανοίξει κι ένα μονοπάτι προς τον μυστικισμό), αλλά και η υψηλόφρονη υπεράσπιση του εγώ που δεν θα κρύψει τις φιλοσοφικές πηγές της.

Μία μόλις τριετία μετά τη Δίνη ο Ρένος θα επανακάμψει στον Εμφύλιο με την Απάντηση στην Πυραμίδα 67. Είναι μια επανάκαμψη σε τοπίο φλεγομένης βάτου. Τι ακριβώς όμως συμβαίνει εδώ; Γιατί ο συγγραφέας επανέρχεται με ένα επιπλέον βιβλίο στους σκοτεινούς δρόμους του Εμφυλίου; Τι άλλο έχει να μας πει και κατά πόσο μπορεί να επινοήσει έναν καινούργιο, διαφορετικό τρόπο για τα λεγόμενά του; Η Απάντηση στην Πυραμίδα 67 περιλαμβάνει 498 γράμματα της Ελπινίκης Ζαμπέλη προς τον γιο της στο εμφυλιακό μέτωπο. Αυτούσιες οι επιστολές δεν έχουν ιδιαίτερη σημασία: ο πόνος μιας μάνας για το αγαπημένο παιδί της που πολεμάει παρά τη θέλησή του πάνω στα βουνά και κανένας δεν είναι σε θέση να τη διαβεβαιώσει πως θα ζει και αύριο. Το ζήτημα εν προκειμένω είναι άλλο: το πώς θα χειριστεί ο Ρένος αυτό το εκ πρώτης όψεως αδιάφορο λογοτεχνικά υλικό.

Τα γράμματα της μητέρας δεν δημοσιεύονται όπως τα παρέλαβε ο γιος όταν εστάλησαν μέσω του στρατιωτικού ταχυδρομείου αλλά με τη μορφή υπό την οποία της τα επέστρεψε αργότερα με τις δικές του παρεμβολές ανάμεσα στις αράδες τους. Η ήδη όμως ιδιότροπη αυτή δημοσίευση θα υποστεί και μια περαιτέρω επεξεργασία. Ο Ρένος θα προσθέσει στις παλαιότερες παρεμβολές του και άλλες, νεότερες επεμβάσεις: πλήθος ανάκατες σημειώσεις του, όπως και απειράριθμες παραπομπές. Παραπομπές στην Πυραμίδα 67, στον πολυσυζητημένο Α2 (1968) και στη Δίνη, παραπομπές ακόμη και σε εκδόσεις της Ανθολογίας της Νεοελληνικής Γραμματείας την οποία ξεκίνησε ο πατέρας του και συνέχισε με ζήλο ο ίδιος.

Οι επιστολές της μητέρας θα γίνουν σε ένα τέτοιο πλαίσιο αφορμή για τη σύντηξη της πεζογραφίας του Ρένου όχι μόνο με μια ξένη προς τον ίδιο λογοτεχνία (τα κείμενα της Ανθολογίας) αλλά και με έναν καθαρώς εξωλογοτεχνικό λόγο (τον λόγο της μητέρας). Θα συναντήσουμε εκ νέου εδώ την προφορικότητα της Πυραμίδας 67, την κλειστοφοβική ατμόσφαιρα του Α2 και τα μνημονικά ταξίδια ης Δίνης.

Βουτηγμένος με το κεφάλι στην πολιτική και στην Ιστορία, ο Ρένος θα καταφέρει όχι μόνο να μην πολιτικολογήσει και να μη γίνει ιδεολογικός απολογητής καμιάς παράταξης αλλά και να δείξει μέσω της στενής επαφής του με όλον τον μοντερνισμό του 20ού αιώνα πως ο συγγραφέας μπορεί να μιλήσει έξω από τα δόντια για την πραγματικότητα (ας είναι με οργή, ας είναι και με πάθος) χωρίς να προδώσει εξ αυτού κατά το παραμικρό την τέχνη του.