PIERRE ROSANVALLON

Η κοινωνία των ίσων

Μετάφραση Αλέξανδρος Κιουπκιολής.

Εκδόσεις Πόλις, 2014,

σελ. 345, τιμή 22 ευρώ

«Η δημοκρατία επιβεβαιώνει τον δυναμισμό της ως καθεστώτος τη στιγμή που φθίνει ως μορφή κοινωνικής οργάνωσης». Με τη φαινομενικά αντιφατική αυτή φράση αρχίζει το βιβλίο του Η κοινωνία των ίσων ο Πιερ Ροζανβαλόν, από τους σημαντικότερους κοινωνικούς επιστήμονες και ιστορικούς των ιδεών που διαθέτει σήμερα η Ευρώπη. Λέω φαινομενικά αντιφατική γιατί συνοψίζει αλληγορικά την κρίση των θεσμών στον δυτικό κόσμο, που ο συγγραφέας την αναπτύσσει με αναλυτικό και συνθετικό ταυτοχρόνως τρόπο σε τούτο το πολυεδρικό βιβλίο. Το κύριο θέμα του είναι η ισότητα, όπως δηλώνει και ο τίτλος, κεντρική στο τρίπτυχο της Γαλλικής Επανάστασης ελευθερία – ισότητα – αδελφότητα. Ισότητα σε όλες τις μορφές, τις μεταμορφώσεις και τις παραμορφώσεις της, από τον 18ο αιώνα ως τις ημέρες μας.

Η κοινότητα των πολιτών


Το βιβλίο χωρίζεται σε πέντε μέρη. Το πρώτο μέρος τιτλοφορείται Η επινόηση της ισότητας, όπου ο Ροζανβαλόν ερευνά εκείνο που ονομάζει κόσμο των ομοίων, για να μεταβεί στην κοινωνία των ανεξάρτητων ατόμων, την κοινότητα των πολιτών, και από εκεί στη μείωση της σημασίας των διαφορών και στα επιτεύγματα και στις ελλείψεις της. Κάποιοι από τους παραπάνω όρους, όπως η κοινότητα των πολιτών, χρησιμοποιούνται πολύ συχνά –και κάποτε σε βαθμό καταχρήσεως -, αλλά ο Ροζανβαλόν τους χειρίζεται με ιδιαίτερα πρωτότυπο τρόπο παραπέμποντας σε δύο κυρίως ιστορικά παραδείγματα: αυτό της γαλλικής κοινωνίας και αντίστοιχα της αμερικανικής. Στη δεύτερη περίπτωση μάλιστα η ανάλυσή του είναι ακόμη πιο ενδιαφέρουσα γιατί αναφέρεται σε μια κοινωνία που βρίσκεται στις απαρχές της και συνιστά για την Ευρώπη και τον κόσμο ένα από τα μεγαλύτερα ιστορικά πειράματα.
Το δεύτερο μέρος έχει τίτλο Οι ασθένειες της ισότητας και αναφέρεται στο πώς αντιμετωπίστηκε από τη φιλελεύθερη -συντηρητική ιδεολογία∙ πώς προσελήφθη στο βιομηχανικό σύστημα που για να αναπτυχθεί ήταν αναγκαίο να εισαγάγει την ανισότητα∙ ποιες επιστημονικές θεωρίες επιστρατεύθηκαν προκειμένου να θεωρηθεί η κοινωνική ανισότητα αναγκαία (ως προέκταση της δαρβινικής θεωρίας της φυσικής επιλογής στην κοινωνία)∙ πως αντιμετώπισε το θέμα της ισότητας ο ουτοπικός σοσιαλισμός και πώς εντάσσεται στην κομμουνιστική ιδέα∙ ή ποια η σημασία του προστατευτισμού σε σχέση με τις εθνικές επιδιώξεις κάθε χώρας.
Οπως ήταν επόμενο, ο ρατσισμός που εξ ορισμού αντιτίθεται στην ιδέα της ισότητας είναι μία από τις κοινωνικές ασθένειες –και με την έννοια αυτή παρενέργεια της ανισότητας. Οχι όμως οιοσδήποτε ρατσισμός αλλά ο καταστατικός ρατσισμός, σύμφωνα με τον συγγραφέα, χαρακτηριστικότερο παράδειγμα του οποίου αποτελούσε το σύστημα των φυλετικών διακρίσεων στις ΗΠΑ, το οποίο υποκατέστησε τη δουλεία ως τα μέσα περίπου της δεκαετίας του 1960.
Ο χώρος δεν επιτρέπει να αναφερθώ εκτενώς στις εξαιρετικά πρωτότυπες παρατηρήσεις του Ροζανβαλόν, που αποκτούν ιδιαίτερη βαρύτητα αφού δεν προέρχονται από Αμερικανό αλλά από Ευρωπαίο. Ας τονίσω μόνο μία: η αμερικανική επανάσταση έγινε στα πρότυπα της Γαλλικής αλλά ήταν επανάσταση των λευκών οι οποίοι μέσω του διαχωρισμού όρισαν την ενότητά τους. Επρόκειτο, δηλαδή, για επιλεκτική ισότητα ή ορθότερα για καταστατικό ρατσισμό.
Ατομο και κοινωνία


Στο τρίτο μέρος με τίτλο Ο αιώνας της αναδιανομής ο συγγραφέας αφήνει τον 19ο αιώνα και εισέρχεται στον 20ό, τον αιώνα του κοινωνικού κράτους που ορίζεται από την αναδιανομή του εισοδήματος, την προοδευτική φορολογία, την καθιέρωση του ασφαλιστικού συστήματος και τη ρύθμιση της εργασίας, τον αιώνα των συνδικάτων, των συλλογικών συμβάσεων και των σχέσεων της εργασίας με το κεφάλαιο. Το κράτος-νυχτοφύλακας του Ανταμ Σμιθ γίνεται κράτος-«θεσμοθέτης του κοινωνικού» όπως το ονομάζει. Σε ένα τέτοιο κράτος όμως ποιος είναι ο ρόλος του ατόμου; Πώς συμβιβάζονται οι ατομικές επιδιώξεις με το συλλογικό συμφέρον; Μιλάμε για ισότητα αλλά τι εννοούμε; Ισότητα στα πάντα ή ισότητα στις ευκαιρίες; Αν όλοι είναι ίσοι, αν δεν υπάρχουν διαβαθμίσεις, η κοινωνία δεν θα καταντά στατική και κομφορμιστική και τα ταλέντα θα μένουν αναξιοποίητα; Και αν επιβάλλεται η αξιοκρατία, θα πρέπει να είναι ανεξέλεγκτη ή αυστηρά περιορισμένη;
Στην περίπτωση που θέλουμε να εξισώσουμε τα άτομα θα πρέπει να τα αποκοινωνικοποιήσουμε, λέει ο Ροζανβαλόν, που σημαίνει όχι να τα αποκόψουμε από την κοινωνία αλλά να τα βοηθήσουμε να ολοκληρωθούν ως προσωπικότητες ώστε να ενταχθούν στο κοινωνικό σώμα ως ολοκληρωμένοι πολίτες. Το άτομο είναι σημαντικό αλλά δεν συνιστά απόλυτη αξία –κι αυτό συνιστά βασικό γνώρισμα της δημοκρατίας. Ετσι θα πρέπει να ερμηνεύεται και το ευρωπαϊκό δόγμα «ενότητα μέσω της διαφοράς» που οι ρίζες του βρίσκονται στον Ηράκλειτο. Κι είναι επόμενο με τέτοιον τρόπο να το αντιλαμβάνεται ο συγγραφέας, ένας ευρωπαίος σοσιαλδημοκράτης, και δη Γάλλος, δηλαδή τέκνο του 1789 και του Διαφωτισμού.
Χωρίς δίχτυ προστασίας


Και ενώ όλα τούτα συνιστούσαν τις κοινωνικές αλλά και πολιτισμικές κατακτήσεις που καθιερώθηκαν και είχαν περίπου αξιωματική ισχύ στον δυτικό κόσμο, από τη δεκαετία του 1980 και εξής οι κοινωνίες μεταλλάσσονται και γίνεται η Μεγάλη μεταστροφή, όπως τιτλοφορείται το τέταρτο μέρος του βιβλίου. Εισερχόμεθα σε περίοδο βαθιάς κρίσης, συστημικής και ηθικής, και οι θεσμοί αλληλεγγύης προσβάλλονται και καταρρακώνονται, ενώ ο πλούτος συγκεντρώνεται στα χέρια των ολίγων, οι κυβερνήσεις παρουσιάζονται αδύναμες να αντιμετωπίσουν την επιθετικότητα του κεφαλαίου, ανατρέπεται η εσωτερική ιεραρχία στον κόσμο της εργασίας και μαζί της εξαφανίζεται σιγά-σιγά κάθε δίχτυ προστασίας. Αλλάζουν οι διαδικασίες οργάνωσης της παραγωγής, η λεγόμενη διαρκής καινοτομία καθιστά τους εργαζομένους ομήρους του ανταγωνισμού και στην πολιτική σφαίρα κυριαρχούν τα χρηματοοικονομικά πρότυπα, ενώ η ελευθερία και η ισότητα παύουν να αποτελούν αλληλένδετες αξίες.
Ο ατομικισμός ως μοναδική αξία αναδεικνύεται κυρίαρχος και η ζωή του καθενός ορίζεται από τις δοκιμασίες ή τα γεγονότα που καλείται να αντιμετωπίσει. Είναι επόμενο οι ανισότητες να επιβάλλονται με βίαιο τρόπο και να βιώνονται εξίσου οδυνηρά. «Σε μια κοινωνία που εξατομικεύεται ξανά με αυτόν τον τρόπο η ευθύνη είναι συνάμα καταναγκασμός και θετική αξία» αποφαίνεται ο Ροζανβαλόν.
Υπάρχει βεβαίως μια λέξη που τα περιλαμβάνει όλα τούτα: ανταγωνισμός. Δεν είναι όσο «αθώα» ισχυρίζονται εκείνοι που τη χρησιμοποιούν. Σε δεύτερο επίπεδο απενοχοποιεί την ανισότητα και εισάγει εκ νέου τον κοινωνικό δαρβινισμό από την πίσω πόρτα. Ο καταναλωτής αποκτά θεσμικό ρόλο («γίνεται η εικόνα, το μέτρο και η αλήθεια του γενικού συμφέροντος») και ο ανταγωνισμός «ορίζει μια αληθινή σχέση μεταξύ των ανθρώπων».
Η οικονομική κρίση των τελευταίων ετών κατέστησε φανερό και σ’ εμάς τους Ελληνες πως αυτός είναι ρητά ο πυρήνας του δόγματος της Ευρωπαϊκής Επιτροπής. Αν όμως έτσι έχουν τα πράγματα –που έχουν σε μεγάλο βαθμό -, τότε οι κερδισμένοι τα παίρνουν όλα.
Υπάρχει όμως κι ένας άλλος ατομισμός, ρομαντικού χαρακτήρα, που μας στρέφει στον 19ο αιώνα: η ρήξη με τον κομφορμισμό, με την πλήξη και την ανία μιας κοινωνίας που δεν μπορούσε να ξεφύγει από τη στενότητα των στόχων της, τον αστικό 19ο αιώνα και τον σκεπτικισμό που γεννούσε η υποβάθμιση των μαζών σε απλή παραγωγική δύναμη. Τον ατομισμό αυτόν τον χαρακτήριζε η διαδραστική λειτουργία, όπου «η εξατομίκευση συμβάδιζε με την επιδίωξη μιας πρωτοφανούς προσέγγισης μεταξύ των ανθρώπων». Ετσι εξηγείται και η περίφημη φράση του Σταντάλ: «Μισώ την πλέμπα (την επικοινωνία μαζί της), ενώ ταυτόχρονα, όταν ονομάζεται «λαός», επιθυμώ με πάθος την ευτυχία της».

Η αντεπανάσταση του κεφαλαίου
Στη δεκαετία του 1990 στον γαλλικό Τύπο κυριαρχούσαν τίτλοι του είδους: «Γιατί σιωπούν οι διανοούμενοι;». Και από εκεί προέκυπτε το συναφές ερώτημα: Υπάρχουν σήμερα διανοούμενοι αιχμής; Ο Πιερ Ροζανβαλόν με τα βιβλία και τη δράση του αποδεικνύει ότι υπάρχουν. Εχοντας πίσω του χρόνια πολιτικής και συνδικαλιστικής δράσης (προτού στραφεί στην ακαδημαϊκή έρευνα και τη διδασκαλία), στέλεχος του Γαλλικού Σοσιαλιστικού Κόμματος, συνδεδεμένος με τον Μισέλ Ροκάρ, τον Κορνήλιο Καστοριάδη και τον Κλοντ Λεφόρ, αναδείχθηκε σε έναν από τους βασικούς θεωρητικούς της λεγόμενης «δεύτερης Αριστεράς». Στο βιβλίο του αυτό αναλύει το φαινόμενο μιας όντως πρωτοφανούς αντεπανάστασης του κεφαλαίου προτείνοντας ως αντίδοτο μια νέα φιλοσοφία της ισότητας που θα βασίζεται στην εμβάθυνση της δημοκρατίας και στην επανασύνδεση των ιδεωδών της με τα αντίστοιχα του σοσιαλισμού. Τέτοιες πιστεύει ότι θα πρέπει να είναι οι διεργασίες στον αιώνα που διατρέχουμε, οι οποίες για να φέρουν αποτέλεσμα θα πρέπει να έχουν παγκόσμιο χαρακτήρα, όπως και η απάντηση στη μονεταριστική κοινωνία της παγκοσμιοποίησης, της κοινωνίας των δύο τρίτων. Αν η ανισότητα είναι παγκόσμια, τότε παγκόσμιος θα πρέπει να είναι και ο αγώνας για την ανατροπή της, μια ισότητα για όλους μέσα στην οποία ο καθένας θα επιτυγχάνει και την αυτοπραγμάτωσή του.

ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ