Κίσινγκερ: Κύριοι, προσγειωθείτε

Henry Kissinger
World Order
Penguin Press, New York, 2014

Στην Ελλάδα, το άκουσμα και μόνο του ονόματος του Χένρι Κίσινγκερ είναι αρκετό για να προκαλέσει πάθη. Ο «μάγος της διπλωματίας» θεωρείται ο άνθρωπος που επέτρεψε στην Τουρκία να καταλάβει τη μισή Κύπρο, αυτός που κρυβόταν πίσω από τη στήριξη της χούντας των Απριλιανών. Εχει άλλωστε χυθεί πολύ μελάνι για τις «σκοτεινές πτυχές» της δράσης του –και όχι μόνο στην Ελλάδα (ένα από τα καλύτερα βιβλία είναι το The Price of Power που έγραψε ο διάσημος αμερικανός δημοσιογράφος Σέιμουρ Χερς).

Ο αντικειμενικός παρατηρητής δεν θα πρέπει όμως να αγνοήσει ότι ο Κίσινγκερ, 91 ετών σήμερα, είναι ένας από τους ανθρώπους που έχουν επηρεάσει τις διεθνείς σχέσεις και τη διεθνή πολιτική όσο ελάχιστοι κατά τη διάρκεια του 20ού αιώνα. Δεν είναι μόνο η θητεία του, την περίοδο 1968-1974, ως συμβούλου εθνικής ασφαλείας και υπουργού Εξωτερικών στο πλευρό των προέδρων Ρίτσαρντ Νίξον και Τζέραλντ Φορντ. Είναι και το συγγραφικό έργο του, το οποίο αριθμεί πάνω από 12 βιβλία, ορισμένα εκ των οποίων πρωτοποριακά.

Σε αυτή τη λίστα βιβλίων ήλθε πρόσφατα να προστεθεί το World Order (Παγκόσμια Τάξη). Η έννοια της οργάνωσης της διεθνούς κοινωνίας και των σχέσεων των μεγάλων δυνάμεων έχει απασχολήσει τον Κίσινγκερ ήδη από την εποχή της διδακτορικής διατριβής του. Αυτή είχε ως θέμα τον τρόπο με τον οποίο οι Μεγάλες Δυνάμεις προχώρησαν στη διαμόρφωση της μεταναπολεόντειας συνεννόησης μετά το Βατερλό. Ο τίτλος της ήταν A World Restored: Metternich, Castlereagh and the Problems of Peace 1812-1822 και εκδόθηκε για πρώτη φορά σε βιβλίο το 1957.

Ο αυστριακός υπουργός Εξωτερικών και μετέπειτα καγκελάριος Μέτερνιχ και ο βρετανός υπουργός Εξωτερικών Κάσλρι ήταν για τον Κίσινγκερ τα αρχέτυπα του ρεαλιστή πολιτικού, ο οποίος προσπαθεί να βρει τη «χρυσή τομή» ανάμεσα στην ισορροπία δυνάμεων/ισχύος και στη νομιμότητα. Μόνο με αυτήν μπορεί το διεθνές σύστημα να ισορροπήσει και η βία να αποφευχθεί ή έστω να περιοριστεί. Το «Κονσέρτο της Ευρώπης» που δημιουργήθηκε μετά το Συνέδριο της Βιέννης το 1815 ήταν αυτό που κατά τον Κίσινγκερ διασφάλισε μια σχετική ηρεμία στο διεθνές γίγνεσθαι σχεδόν για έναν αιώνα, αν και η άνοδος της Πρωσίας και η μετεξέλιξή της αργότερα σε Γερμανική Αυτοκρατορία έφεραν σταδιακά το τέλος του.

Πέραν του Κονσέρτου της Ευρώπης όμως, ο Κίσινγκερ αποδίδει μεγάλη έμφαση και περιγράφει εις βάθος τη Συνθήκη της Βεστφαλίας. Η συνθήκη που τερμάτισε τον Τριακονταετή Πόλεμο, ο οποίος με όπλο τα θρησκευτικά πάθη βύθισε την Ευρώπη του 17ου αιώνα στο χάος, συνιστά για τον Κίσινγκερ ένα από τα κορυφαία γεγονότα στην ιστορία των διεθνών σχέσεων διότι ανέδειξε, πρώτον, τον κεντρικό ρόλο του κράτους στην οργάνωση των διεθνών σχέσεων και, δεύτερον, τη σημασία της ισορροπίας ισχύος.

Ο Κίσινγκερ αφιερώνει ξεχωριστά κεφάλαια τόσο στην ασιατική τάξη, με κυρίαρχο τον ρόλο της Κίνας, όσο και στην τάξη της Μέσης Ανατολής, όπου αναγνωρίζει τη σημασία του Ιράν. Το νέο του βιβλίο βέβαια, η Παγκόσμια Τάξη, δεν θα μπορούσε να εμφανιστεί σε ιδανικότερη στιγμή από την τρέχουσα, στην οποία η παγκόσμια τάξη διασαλεύεται με διάφορους τρόπους: τρομοκρατία, εμφάνιση νέων δυνάμεων όπως η Κίνα και η Ινδία, επανεμφάνιση της Ρωσίας, κούρσες εξοπλισμών στην Ανατολική Ασία και, πάνω απ’ όλα, μείωση της σχετικής ισχύος των Ηνωμένων Πολιτειών.

Στον κόσμο της γεωπολιτικής, η τάξη που εγκαθιδρύθηκε και διακηρύχθηκε ως οικουμενική από τα δυτικά κράτη μετά το τέλος του Ψυχρού Πολέμου βρίσκεται πλέον σε σημείο καμπής. Μια σειρά πολιτικές και οικονομικές κρίσεις έχει εγείρει σημαντικά ερωτήματα για τις αισιόδοξες εκτιμήσεις της πρώιμης μεταψυχροπολεμικής εποχής: ότι, δηλαδή, η εξάπλωση της δημοκρατίας και των ελεύθερων αγορών θα δημιουργούσαν αυτομάτως έναν δίκαιο, ειρηνικό και συμπεριληπτικό (inclusive) κόσμο. Και την ίδια στιγμή έχουν εμφανιστεί αναχώματα στην παγκοσμιοποίηση, την οποία πολλοί θεωρούν ως τη βασική αιτία των κρίσεων που βιώνει η Δύση. Το αποτέλεσμα, λέει ο Κίσινγκερ, δεν είναι απλά η πολυπολικότητα της ισχύος. Είναι ένας κόσμος γεμάτος αντιφάσεις και θα ήταν αφελές να αναμένει κανείς ότι αυτές οι τάσεις θα συμβιβαστούν αυτομάτως σε κάποιο σημείο ισορροπίας, δημιουργώντας μια νέα παγκόσμια τάξη.

Κατά τον Κίσινγκερ, κάθε διεθνής τάξη πρέπει αργά ή γρήγορα να αντιμετωπίσει τις επιπτώσεις δύο τάσεων που θέτουν σε δοκιμασία τη συνοχή της: είτε έναν επαναπροσδιορισμό της νομιμότητας είτε μια αξιοσημείωτη μεταβολή στην ισορροπία ισχύος. Η πρώτη συμβαίνει όταν οι αξίες που συνιστούν το υπόβαθρο ενός διεθνούς διακανονισμού μεταβληθούν θεμελιωδώς. Η δεύτερη κρίση μιας διεθνούς τάξης είναι όταν δεν μπορεί να χειριστεί μια μείζονα αλλαγή στις σχέσεις ισχύος. Είτε ένας πυλώνας του συστήματος καταρρέει είτε μια ανερχόμενη δύναμη αμφισβητεί το σύστημα. Η εμφάνιση της Κίνας δοκιμάζει τις αντοχές του συστήματος και στα δύο αυτά σημεία. Η ισορροπία ανάμεσα σε αυτές τις δύο πτυχές της διεθνούς τάξης αποτελεί το σοβαρότερο τεστ ηγεσίας, αυτού που ο Κίσινγκερ ονομάζει statesmanship.

Η δομή της παγκόσμιας τάξης του 21ου αιώνα, όπου πλέον η σχετική ισχύς των ΗΠΑ έχει περιοριστεί, παρουσιάζει σοβαρές ελλείψεις. Κατ’ αρχήν, η ίδια η φύση του κράτους δέχεται πολλαπλές πιέσεις. Η Ευρώπη π.χ. έχει ξεκινήσει μια διαδικασία να υπερβεί τα κράτη και να δημιουργήσει μια εξωτερική πολιτική βασιζόμενη κυρίως στην ήπια ισχύ και στις ανθρωπιστικές αξίες. Παραμένει αμφίβολο όμως κατά πόσον η διεκδίκηση μιας νομιμότητας ανεξάρτητης από την έννοια της στρατηγικής μπορεί να διατηρήσει μια παγκόσμια τάξη. Χωρίς στοιχεία κρατικής οντότητας, η Ευρώπη κινδυνεύει από κενό εξουσίας στο εσωτερικό της και ανισορροπία ισχύος γύρω από τα σύνορά της. Η Μέση Ανατολή σπαράσσεται από εθνοτικές και θρησκευτικές αντιπαραθέσεις, ενώ στην Ασία βλέπουμε το ακριβώς αντίθετο της Ευρώπης: οι βεστφαλιανές αρχές της ισορροπίας ισχύος κυριαρχούν χωρίς μια συμφωνημένη έννοια νομιμότητας.

Δεύτερον και εξίσου σημαντικό, η πολιτική και οικονομική οργάνωση του κόσμου είναι ασύμμετρη. Το διεθνές οικονομικό σύστημα έχει παγκοσμιοποιηθεί, ενώ η πολιτική δομή του κόσμου εξακολουθεί να βασίζεται στο έθνος-κράτος. Η οικονομική παγκοσμιοποίηση καταργεί τα σύνορα, τα οποία όμως η διεθνής πολιτική εξακολουθεί να θεωρεί κρίσιμα, στο πλαίσιο της προάσπισης εθνικών συμφερόντων.

Η διεθνής τάξη λοιπόν βρίσκεται αντιμέτωπη με ένα παράδοξο: η ευημερία της εξαρτάται από την επιτυχία της παγκοσμιοποίησης. Ακριβώς αυτή η διαδικασία όμως παράγει μια πολιτική αντίδραση που συχνά λειτουργεί εναντίον της. Οι οικονομικοί διαχειριστές της παγκοσμιοποίησης έχουν ελάχιστες ευκαιρίες να εμπλακούν με τις πολιτικές διαδικασίες. Οι διαχειριστές των πολιτικών διαδικασιών όμως έχουν ελάχιστα κίνητρα να διακινδυνεύσουν την εγχώρια υποστήριξη για την αντιμετώπιση οικονομικών και χρηματοπιστωτικών προβλημάτων. Υπό αυτές τις συνθήκες, διαπιστώνει ο Κίσινγκερ, η πρόκληση είναι η ίδια η διακυβέρνηση. Οι κυβερνήσεις υποβάλλονται σε πιέσεις επιδιώκοντας να κατευθύνουν τη διαδικασία της παγκοσμιοποίησης προς την κατεύθυνση του εθνικού πλεονεκτήματος ή του μερκαντιλισμού. Στη Δύση, τα ζητήματα της παγκοσμιοποίησης συγχωνεύονται επομένως με τα ζητήματα της άσκησης μιας δημοκρατικής εξωτερικής πολιτικής.

Το τρίτο σημείο είναι η έλλειψη ενός αποτελεσματικού μηχανισμού ώστε οι μεγάλες δυνάμεις να διαβουλεύονται και πιθανώς να συνεργάζονται στα σημαντικότερα ζητήματα. Ο Κίσινγκερ δεν αναφέρεται φυσικά στην πληθώρα των διεθνών οργανισμών. Στο μυαλό του έχει κάτι σαν το «Κονσέρτο της Ευρώπης» με σκοπό την αναζήτηση ισορροπίας η οποία δεν αφήνει περιθώρια για απόσυρση από τη διεθνή σκηνή για τις Ηνωμένες Πολιτείες όπως ίσως να ήθελε ο Μπαράκ Ομπάμα.