Η προστιθέμενη αξία του πολιτισμού

Nuccio Ordine
Η χρησιμότητα του άχρηστου (μανιφέστο) –
Με ένα δοκίμιο του Abraham Flexner
Μετάφραση Ανταίος Χρυσοστομίδης.
Εκδόσεις Αγρα, 2014,
σελ. 258, τιμή 12 ευρώ

Ο Νούτσιο Ορντινε, καθηγητής της Ιταλικής Λογοτεχνίας στο Πανεπιστήμιο της Καλαβρίας, δίνει στο βιβλίο του τον οξύμωρο τίτλο Η χρησιμότητα του άχρηστου ίσως για να ερεθίσει την περιέργεια του αναγνώστη και ενδεχομένως να προκαλέσει. Αλλά πρόκειται για τίτλο απολύτως συμβατό με το περιεχόμενό του. Αν οι δύο τομείς που εξετάζει, δηλαδή η λογοτεχνία και οι ανθρωπιστικές σπουδές, είναι άχρηστοι, όπως τους θεωρούν σήμερα κάποιοι τεχνικοί της εξουσίας, τι είναι χρήσιμο; Ενα γαλλικό κλειδί; μια πένσα; μια βελόνα;

Η απάντηση στο ερώτημα είναι αυτονόητη ή τουλάχιστον ήταν πριν από λίγα χρόνια: Ολα είναι χρήσιμα, για διαφορετικούς λόγους το καθένα. Οι σημερινοί τεχνικοί της εξουσίας όμως θεωρούν χρησιμότητα μόνο την πρακτική χρησιμότητα. Και με την έννοια αυτή το να διαβάζει κανείς λογοτεχνία ή το να γνωρίζει λατινικά είναι άχρηστο. Γι’ αυτό και η κουλτούρα και η ανθρωπιστική παιδεία αποτελούν τα πρώτα θύματα κάθε οικονομικής κρίσης, όπως συμβαίνει τώρα στην Ευρώπη και κατ’ εξοχήν στη χώρα μας.

Το βιβλίο του Ορντινε στηρίζεται στο σκεπτικό ότι με την τέχνη, τη λογοτεχνία και τα Γράμματα γενικώς διαμορφώνονται ολοκληρωμένες προσωπικότητες και όχι ανδρείκελα της τεχνοδομής. Ο συγγραφέας ανατρέχει σε πλήθος παραδείγματα από το παγκόσμιο απόθεμα των λογοτεχνικών και φιλοσοφικών έργων: από τον Πλάτωνα ως τη δική μας εποχή. Είναι η λεγόμενη τεχνική πρόοδος όσο σημαντική μας την παρουσιάζουν οι τεχνοκράτες; Μήπως πρόκειται για πρόοδο «κάλπικη» που αγνοεί τις βαθύτερες ανάγκες του ανθρώπου και ενώ προμηθεύει στον κόσμο πλήθος νέα προϊόντα ταυτοχρόνως τον αδειάζει και τον φτωχαίνει;

«Η πίστη στην πρόοδο είναι ένα δόγμα των αργόσχολων και των Βέλγων» σάρκαζε τον 19ο αιώνα ο Μποντλέρ και ο Φλομπέρ κορόιδευε όσους πίστευαν πως ο πολιτισμός πηγαίνει ένα βήμα μπροστά επειδή βελτιώθηκε η ποιότητα των βελονιών. Παρόμοια καυστικά έχουν πει πολλοί συγγραφείς πρώτης γραμμής, σε αρκετούς από τους οποίους αναφέρεται ο Ορντινε παραθέτοντας πλήθος παραδειγμάτων, πολλά από τα οποία είναι γνωστά στον μέσο αναγνώστη, αυτόν δηλαδή που έχει γενική γνώση της λογοτεχνίας και των μεγάλων έργων. Η αξία τους όμως είναι ακόμη μεγαλύτερη σήμερα όπου, καθώς γράφει εύστοχα, «ζούμε στον χειμώνα της συνείδησης», γι’ αυτό και τα μεγάλα έργα «είναι ένα χρησιμότατο εργαλείο αντίστασης κατά της βαρβαρότητας του παρόντος» και «το άνευ σημασίας αποδεικνύεται ουσιαστικό». Διαβάζουμε λοιπόν όχι για να κερδίσουμε κάτι αλλά εξαιτίας της επιθυμίας να γνωρίσουμε και να γνωριστούμε –και άρα να γίνουμε καλύτεροι.

Το πρώτο μέρος του βιβλίου είναι ένα άθροισμα υπενθυμίσεων και γι’ αυτό δίνει την εντύπωση του συμπιληματικού. Μεγαλύτερο ενδιαφέρον έχει το δεύτερο μέρος, όπου ο Ορντινε εξετάζει την κατάσταση των σημερινών πανεπιστημίων στη Δύση και «τις καταστροφικές συνέπειες που η λογική του κέρδους παρήγαγε στον χώρο της διδασκαλίας».

Δεν είναι τωρινό το ότι οι έδρες των ανθρωπιστικών σπουδών μειώνονται ή υποβαθμίζονται σε όλα τα πανεπιστήμια, που δεν στοχεύουν πλέον στην παροχή ολοκληρωμένης γνώσης αλλά πρωτίστως στην παραγωγή επαγγελματιών. Οι φοιτητές έτσι μετατρέπονται σε πελάτες, ειδικά στα αμερικανικά πανεπιστήμια. Και επειδή ο πελάτης έχει πάντα δίκιο, ο πελάτης-φοιτητής πρέπει να έχει τον καθηγητή «του χεριού του».

Τα πανεπιστήμια έχουν μετατραπεί σε επιχειρήσεις και το μόνο για το οποίο ενδιαφέρονται είναι οι ισολογισμοί τους. Και επειδή το μεγαλύτερο μέρος από τα έσοδά τους προέρχεται από τα δίδακτρα, διαφημίζονται τακτικότατα προκειμένου να προσελκύσουν πελάτες. Το ακαδημαϊκό έτος έτσι είναι επιχειρηματικό έτος με κέρδη και ζημιές. Αναπόφευκτα οι καθηγητές μεταβάλλονται σε γραφειοκράτες απομακρυνόμενοι και οι ίδιοι από την οικουμενική διάσταση της παιδείας και επικεντρώνοντας όλες τους τις δυνάμεις στο πώς θα παράγουν επαγγελματίες.