Μάρκος ΑναΠείτε μου πώς είν’ το δέντρο.
Αναμνήσεις από τη φυλακή και τη ζωή
Πρόλογος Ζοζέ Σαραμάγκου.
Μετάφραση Ναννά Παπανικολάου.
Εκδόσεις Καστανιώτη, 2014,
σελ. 398, τιμή 19,70 ευρώ
Το 1939 ο ποιητής Μάρκος Ανα, 19 ετών, θα συλλαμβανόταν από το φρανκικό καθεστώς μαζί με χιλιάδες άλλους ισπανούς Δημοκρατικούς, θα καταδικαζόταν σε θάνατο και αργότερα η ποινή του θα μετατρεπόταν σε εξήντα χρόνια φυλάκισης, από τα οποία θα περνούσε τα 23 στη φυλακή. Το 2007 αποφάσισε να γράψει την αυτοβιογραφία του με τίτλο Πείτε μου πώς είν’ το δέντρο, ένα βιβλίο που δεν είναι μόνο τεκμήριο ζωής αλλά και χρονικό μιας ολόκληρης εποχής.
Το βίωμα καλύπτει κατά κανόνα μέρος της αλήθειας αλλά δεν αποτελεί μια εκδοχή της. Είναι αλήθεια που έχει αναχθεί στο πεδίο της συγκίνησης –και το βιβλίο αυτό είναι συγκινητικό από την αρχή ως το τέλος. Πιθανόν ορισμένοι να πουν ότι ο συγγραφέας του συχνά αισθηματολογεί. Αν όμως ζεις σε δυτική δημοκρατία και σου λείπουν οι αντίστοιχες εμπειρίες, δυσκολεύεσαι να συλλάβεις τι σημαίνει να περάσεις 23 χρόνια στη φυλακή, να σε βασανίσουν, να ζήσεις το πέρασμα από την εφηβεία στην ανδρική ηλικία μέσα σε τέσσερις τοίχους, να είσαι 42 ετών όταν θα απελευθερωθείς και τότε να κάνεις για πρώτη φορά έρωτα στη ζωή σου.
Αλλοι στη θέση του Μάρκος Ανα θα είχαν λυγίσει, θα είχαν ενδεχομένως χάσει κάθε πίστη στη ζωή και τους ανθρώπους –εκείνος όμως άντεξε. Ο εκδότης δίνει στο βιβλίο τον υπότιτλο Αναμνήσεις από τη φυλακή και τη ζωή, «υποδεικνύοντας» πως η φυλακή δεν είναι ζωή, αφού κατά μία έννοια σε αποκλείει από τη ζωή. Κατά μιαν άλλη όμως αντιπροσωπεύει τη σκοτεινή της πλευρά, μια παρατεταμένη νύχτα. Το νόημα της ζωής δεν το έχασε ο συγγραφέας. Διάβασε, μελέτησε, έγραψε ποιήματα που μεταφράστηκαν σε πολλές γλώσσες κι αυτά τον έκαναν γνωστό σε όλον τον κόσμο.
Πάθος ζωής
Τη 17η Νοεμβρίου 1961 ο συγγραφέας έβγαινε από τη φυλακή του Μπούργος. Ο Φράνκο είχε εκδώσει διάταγμα με το οποίο απελευθερώνονταν όλοι οι πολιτικοί κρατούμενοι που είχαν συμπληρώσει είκοσι χρόνια στις φυλακές. Και αυτή την ημέρα αρχίζει η αφήγηση του Μάρκος Ανα. Με αναδρομή στα παιδικά του χρόνια, την οικογένειά του, το περιβάλλον στο οποίο μεγάλωσε, στον πρώτο του έρωτα, στη στράτευσή του στο Κομμουνιστικό Κόμμα της Ισπανίας κι έπειτα στα χρόνια που πέρασε στη φυλακή, όπου αφιερώνει και τις καλύτερες, νομίζω, σελίδες του: στις συνθήκες κράτησης, τους τρόπους επιβίωσης σε καθεστώς εγκλεισμού, τους δεσμοφύλακες, την επικοινωνία με τον έξω κόσμο.
Η δημιουργία αποτελεί πάθος ζωής, τουλάχιστον για όποιον την αφιερώνει στον αγώνα για έναν καλύτερο κόσμο. Μην περιμένετε από το βιβλίο αυτό «αντικειμενικότητα» με τη στενή έννοια, τουλάχιστον όσον αφορά τα πρόσωπα. Η Πασιονάρια, για παράδειγμα, όπως την παρουσιάζει ο Ανα, είναι μια ευγενική μορφή (και όχι η σκληρή σταλινική). Είναι οι ήρωές του, αυτοί που η ανάμνηση, η παρουσία και οι πράξεις τους τον βοήθησαν να μη λυγίσει.
Δεν θα βρείτε εδώ τους πρωθύστερους ψόγους που συναντά κανείς σε τόσα βιβλία αυτοκριτικής που κυκλοφόρησαν μετά την πτώση του Τείχους του Βερολίνου. Ούτε τον σκεπτικισμό του ηττημένου, ότι δηλαδή η ζωή του πήγε στράφι, ότι τη θυσίασε για μια ψευδαίσθηση. Την Ιστορία τη γράφουν οι νικητές μόνον όταν σιωπούν οι ηττημένοι, είναι σαν να μας λέει.
«Πείτε μου πώς είν’ το δέντρο, πείτε μου πώς είναι η δικαιοσύνη, μη μου λέτε πώς είναι η αξιοπρέπεια» –με αυτή τη φράση αρχίζει ο μικρός πρόλογος του Ζοζέ Σαραμάγκου, στενού φίλου του Μάρκος Ανα, που την αποσπά από το βιβλίο. Το δέντρο είναι η δικαιοσύνη, η πηγή της ζωής που την καταπίνει η καταβόθρα της φυλακής. Ο φόβος του θανάτου, όταν σε στήνουν μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα, όταν σε καθιστούν ένοικο της δυστυχίας. Σε όποιον πιστεύει στη δικαιοσύνη δεν χρειάζεται να του πουν τι είναι η αξιοπρέπεια, γιατί η τελευταία συνιστά μεγάλο μέρος από το περιεχόμενο της δικαιοσύνης. Δικαιοσύνης όμως για ποιους; Γι’ αυτούς που την έχουν στερηθεί ασφαλώς. Τους εκατοντάδες χιλιάδες που πίστεψαν ότι ένας κόσμος ελευθερίας είναι εφικτός και ότι γι’ αυτόν άξιζε να θυσιάσουν τη ζωή τους, σε μια εποχή όπου, καθώς λέει στο ποίημά του «Ισπανία» ο Οντεν, «πέθαιναν τ’ άστρα».
Αγώνας για τα θύματα
Πάνω από εξήντα χρόνια καλύπτει η αυτοβιογραφία του Μάρκος Ανα. Κι όμως έχεις την αίσθηση ότι όλα όσα περιγράφει έγιναν σε μία ημέρα: ο ισπανικός εμφύλιος, η πολύχρονη φυλάκιση, τα ταξίδια του στη Μόσχα, τα συνέδρια, οι ομιλίες του στα πανεπιστήμια, οι επισκέψεις στα κοινοβούλια των ευρωπαϊκών και άλλων χωρών μετά την απελευθέρωσή του, όπου μίλησε για τις συνθήκες που επικρατούσαν στις φυλακές του Φράνκο, για τις διώξεις και τα εγκλήματα του καθεστώτος, τον αγώνα του να αναπτύξει ένα διεθνές σύστημα αλληλεγγύης για όσους εξακολουθούσαν να κρατούνται στις φασιστικές φυλακές.
Πάνω από εξήντα χρόνια καλύπτει η αυτοβιογραφία του Μάρκος Ανα. Κι όμως έχεις την αίσθηση ότι όλα όσα περιγράφει έγιναν σε μία ημέρα: ο ισπανικός εμφύλιος, η πολύχρονη φυλάκιση, τα ταξίδια του στη Μόσχα, τα συνέδρια, οι ομιλίες του στα πανεπιστήμια, οι επισκέψεις στα κοινοβούλια των ευρωπαϊκών και άλλων χωρών μετά την απελευθέρωσή του, όπου μίλησε για τις συνθήκες που επικρατούσαν στις φυλακές του Φράνκο, για τις διώξεις και τα εγκλήματα του καθεστώτος, τον αγώνα του να αναπτύξει ένα διεθνές σύστημα αλληλεγγύης για όσους εξακολουθούσαν να κρατούνται στις φασιστικές φυλακές.
«Πείτε μου πώς είν’ το δέντρο, πείτε μου πώς είναι η δικαιοσύνη, μη μου λέτε πώς είναι η αξιοπρέπεια» –με αυτή τη φράση αρχίζει ο μικρός πρόλογος του Ζοζέ Σαραμάγκου, στενού φίλου του Μάρκος Ανα, που την αποσπά από το βιβλίο. Το δέντρο είναι η δικαιοσύνη, η πηγή της ζωής που την καταπίνει η καταβόθρα της φυλακής. Ο φόβος του θανάτου, όταν σε στήνουν μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα, όταν σε καθιστούν ένοικο της δυστυχίας. Σε όποιον πιστεύει στη δικαιοσύνη δεν χρειάζεται να του πουν τι είναι η αξιοπρέπεια, γιατί η τελευταία συνιστά μεγάλο μέρος από το περιεχόμενο της δικαιοσύνης. Δικαιοσύνης όμως για ποιους; Γι’ αυτούς που την έχουν στερηθεί ασφαλώς. Τους εκατοντάδες χιλιάδες που πίστεψαν ότι ένας κόσμος ελευθερίας είναι εφικτός και ότι γι’ αυτόν άξιζε να θυσιάσουν τη ζωή τους, σε μια εποχή όπου, καθώς λέει στο ποίημά του «Ισπανία» ο Οντεν, «πέθαιναν τ’ άστρα».
Ο Μάρκος Ανα δεν αναφέρεται στα φοβερά και τρομερά που συνέβησαν στη Σοβιετική Ενωση. Κάποιες πολύ ελαφρές κριτικές παρατηρήσεις υπάρχουν στο βιβλίο του. Εξάλλου έζησε από μακριά τον μύθο –όχι τον εφιάλτη. «Δεν έχω πια μέλλον για να δω την απόλυτη νίκη των λυτρωτικών και ευγενών ιδανικών μας. Θα τη δουν και θα την απολαύσουν τα παιδιά μας ή τα παιδιά των παιδιών μας» γράφει –για να συμπληρώσει: «Τα ανθρώπινα μέτρα δεν συμπίπτουν πάντα με τα μέτρα της Ιστορίας». Και ακόμη: «Εχω εμπιστοσύνη στις νέες γενιές, στο οργωμένο χωράφι των οποίων σπείραμε την ιστορία μας».
Ο Μάρκος Ανα εξακολουθεί να είναι κομμουνιστής. Και ένας κομμουνιστής δεν μπορεί παρά να αναφέρεται στο μέλλον, έστω κι αν η ιδέα του μέλλοντος υπονομεύεται από ένα σκοτεινό παρελθόν. Αλλά στη σημερινή εποχή τίποτε δεν μπορεί να αναιρέσει την ανατριχιαστική αλήθεια που είπε ο Ντε Γκωλ σε έναν στρατηγό του: «Το μέλλον διαρκεί πολύ».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
