Η φιλοσοφία σαν παραμύθι

Will Durant
Η περιπέτεια της φιλοσοφίας.
Η ζωή και η σκέψη των μεγάλων φιλοσόφων
Προλογικό σημείωμα Νίκος Δήμου –
Μετάφραση Γιώργος Μπαρουξής.
Εκδόσεις Μεταίχμιο, 2014,
σελ. 713, τιμή 19,80 ευρώ

Το βιβλίο αυτό πρωτοκυκλοφόρησε στις Ηνωμένες Πολιτείες το 1926, υπήρξε τεράστια εμπορική επιτυχία και σύμφωνα με τον έλληνα εκδότη «μύησε περισσότερους ανθρώπους στο αντικείμενο της φιλοσοφίας από οποιοδήποτε άλλο βιβλίο». Δεν θα έλεγα ότι τους «μύησε», αλλά ότι τους βοήθησε να εξοικειωθούν με τη φιλοσοφία. Οποιος αρχίσει να το διαβάζει θα καταλάβει από τις πρώτες σελίδες για ποιον λόγο έγινε best seller. Οχι τόσο γιατί απλοποιεί και εκλαϊκεύει φιλοσοφικά έργα και συστήματα, αλλά κυρίως επειδή διαπλέκει ευφυώς περιστατικά τα οποία αφορούν τη ζωή των φιλοσόφων και την εποχή κατά την οποία έγραψαν τα έργα τους. Παραμένει λοιπόν ένα εξαιρετικά ευχάριστο ανάγνωσμα ενενήντα σχεδόν χρόνια μετά την πρώτη του έκδοση.

Ο τίτλος στο πρωτότυπο είναι The Story of Philosophy. Ο έλληνας εκδότης είχε λόγο να αλλάξει τον τίτλο. Γιατί ακριβώς αυτό είναι το βιβλίο του Γουίλ Ντουράντ: μια περιπέτεια (για την ακρίβεια, μια προσωπική περιπέτεια) με τα κείμενα και τη ζωή των φιλοσόφων που εξετάζει.

Σήμερα, καθώς εκδίδονται συνεχώς διάφορα υπεραπλουστευτικά –ως και κόμικς –για κορυφαίους φιλοσόφους, το βιβλίο αυτό έχει τη θέση και τη χρησιμότητά του. Επιπλέον, διαβάζεται σαν ωραίο παραμύθι, σε σημείο μάλιστα που να ξεχνάς κάποιες σοβαρές ανακρίβειες, όπως λ.χ. ότι η επανάσταση του 1917 στη Ρωσία κατά τον συγγραφέα δεν ξέσπασε τον Οκτώβριο αλλά τον Νοέμβριο. Ή ότι η Ρωσία είναι «μια χώρα ίση με τη μισή Ευρώπη», όπως διαβάζουμε (ενώ το αντίθετο ακριβώς ισχύει). Ή ακόμη ότι ο ελισαβετιανός Φράνσις Μπέικον «φαίνεται να μη γνώριζε καν τον Χάρβεϊ». Αν, όπως εύλογα υποθέτει κανείς, ο Ντουράντ εννοεί τον Γουίλιαμ Χάρβεϊ, που ανακάλυψε και περιέγραψε την κυκλοφορία του αίματος, τότε το λάθος είναι πολύ σοβαρό, αφού ο Χάρβεϊ ήταν ο προσωπικός γιατρός του Μπέικον –ασχέτως του ότι ο τελευταίος αδιαφορούσε για τα επιστημονικά ενδιαφέροντα του γιατρού του. (Εκτός κι αν έχουμε εδώ μεταφραστική παρανάγνωση. Μπορεί να συμβεί ακόμη και σε ένα βιβλίο μεταφερμένο σε ωραία ελληνικά, όπως αυτό.)

Είναι διασκεδαστικός μερικές φορές ο ενθουσιασμός του συγγραφέα και η προσπάθειά του να εντυπωσιάσει, όπως επί παραδείγματι στο κεφάλαιο Σύγχρονοι ευρωπαίοι φιλόσοφοι, όπου γράφει, αν αγαπάτε, τα εξής για τον Μπέρτραντ Ράσελ: «Μπορούμε να μιλάμε ίσως για δύο Μπέρτραντ Ράσελ: έναν που πέθανε στον πόλεμο και έναν άλλο που αναστήθηκε πετώντας το σάβανο του πρώτου, έναν σε μεγάλο βαθμό μυστικιστή κομμουνιστή γεννημένο από τις στάχτες ενός καθηγητή της μαθηματικής λογικής».

Τέτοια χαριτωμένα και ποιητικίζοντα, όπως και πολλά διασκεδαστικά κουτσομπολιά, αφθονούν στο βιβλίο. Ο Ντουράντ νιώθει μια οικειότητα με τους φιλοσόφους (ζωντανούς και νεκρούς) και τα άλλα ιστορικά πρόσωπα στα οποία αναφέρεται. Την ίδια οικειότητα αισθάνεται και ο αναγνώστης. Αλλά, αλλά… «Μυστικιστής κομμουνιστής ο Ράσελ», από πού κι ως πού; Αυτό ούτε καν ως μεταφορά δεν μπορεί να εκληφθεί, δεδομένου ότι ο Ράσελ έπαψε να έχει θρησκευτικά ενδιαφέροντα από το τέλος της εφηβείας του ακόμη, ενώ στο υπόλοιπο της ζωής του δήλωνε άθεος. Ηταν βεβαίως σοσιαλδημοκράτης, ειρηνιστής και πολέμιος που ιμπεριαλισμού. Κομμουνιστής όμως δεν υπήρξε ποτέ.

Ο Ντουράντ έχει φυσικά τις προτιμήσεις του. Είναι εμφανές ότι θεωρεί τον Καντ πολύ σπουδαιότερο από τον Χέγκελ, αλλά τη σημασία του τελευταίου σαφώς και την υποβαθμίζει, για τούτο άλλωστε και ο Μαρξ, μαθητής του Χέγκελ, είναι σχεδόν ανύπαρκτος στο βιβλίο του. (Επί τη ευκαιρία: το έργο του Καντ το μελετά και το μεταφράζει συστηματικά και εξαίρετα εδώ και χρόνια ο Κώστας Ανδρουλιδάκης.)

Αφιερώνει σελίδες επί σελίδων στον Χέρμπερτ Σπένσερ και αγνοεί τους χριστιανούς φιλοσόφους, όπως ο ιερός Αυγουστίνος. Και ενώ θα περίμενε τουλάχιστον κανείς ένα βιβλίο που διατρέχει τη φιλοσοφική παράδοση της Δύσης να ξεκινά από τις απαρχές, δηλαδή τους Προσωκρατικούς, το βιβλίο του Ντουράντ αρχίζει με τον Πλάτωνα και τα ελάχιστα περί Προσωκρατικών τα περνάει εδώ κι εκεί ως μικροπαραδείγματα.

Τα ελαττώματα και τις ανακρίβειες ο αναγνώστης μπαίνει στον πειρασμό να τα παραμερίσει, διότι ο Ντουράντ είναι από τους γοητευτικότερους συγγραφείς. Να τα παραμερίσει, αλλά να μην τα αγνοήσει. Και ο καλύτερος τρόπος που θα συνιστούσα είναι να διαβάσει το βιβλίο αυτό παράλληλα με τη μνημειώδη Ιστορία της Δυτικής Φιλοσοφίας του Μπέρτραντ Ράσελ στη θαυμάσια μετάφραση του Αιμίλιου Χουρμούζιου που κυκλοφόρησε μέσα στη δικτατορία. Τη δεύτερη όχι μόνο ως συμπληρωματική αλλά –κυρίως –ως διορθωτική των όσων ισχυρίζεται σε κάποιες περιπτώσεις ο Ντουράντ.

Εξαιρετικό ενδιαφέρον σε μια τέτοια συγκριτική ανάγνωση παρουσιάζουν οι διαφορές που εντοπίζει κανείς: ο Ντουράντ έγραψε το βιβλίο για το αμερικανικό κοινό μιας εποχής, γι’ αυτό και τα ανεκδοτολογικά περισσεύουν. Η Ιστορία του Ράσελ, εκλαϊκευτική και αυτή ως έναν βαθμό –αν και διόλου απλουστευτική -, αναμφίβολα πληρέστερη και πολύ πιο αξιόπιστη, είναι έργο ευρωπαίου και σημαντικού φιλοσόφου.

Ο Ράσελ προβαίνει σε πολλά αρνητικά σχόλια για τον Νίτσε και ως έναν βαθμό τον αδικεί –σε αντίθεση με τον Ντουράντ. Δεν θεωρεί τον Φράνσις Μπέικον σπουδαίο φιλόσοφο, ενώ ο Ντουράντ τού πλέκει το εγκώμιο. Ο τελευταίος όμως συγκρίνει τον Μπέικον με τον Σαίξπηρ, προφανώς για να αντικρούσει τα ανυπόστατα: ότι τάχα ο φιλόσοφος ήταν ο πραγματικός συγγραφέας των έργων του Βάρδου. Μολονότι δεν παραγνωρίζει την αξία του σαιξπηρικού επιτεύγματος, γράφει γι’ αυτόν διάφορα εξόχως απαξιωτικά, όπως: «Προσφεύγει σε χυδαιότητες, αισχρολογίες και λογοπαίγνια που ήταν φυσικά για έναν άνθρωπο που δεν άφησε ποτέ πίσω του τον ταραχοποιό, γιο του κρεοπώλη από το Στάνφορντ» (!).

Στον πρόλογό του ο Ντουράντ εξηγεί γιατί κάποια αναστήματα της φιλοσοφίας, δευτερεύοντα κατά τη γνώμη του, τα παρέλειψε. Ηθελε, γράφει, «εκείνες οι μορφές που επιλέχθηκαν να έχουν τον απαραίτητο χώρο για να ζήσουν». Ο έλληνας αναγνώστης όμως καλείται να διαβάσει κριτικά το βιβλίο του Ντουράντ και παράλληλα να ανακαλύψει το έργο των μορφών που παραλείφθηκαν.