Κ. Σπ. Στάϊκος, Κ. Γ. ΠαπαγεωργίουΤα 700 ελληνικά βιβλία του 20ού αιώνα που ξεχώρισαν
Εκδόσεις Ατων – Βιβλιοθήκη Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη,
2013, σελ. 596, τιμή 38 ευρώ
Καταφεύγουμε στην ομορφιά της λίστας για πολλούς και διαφορετικούς λόγους, γράφει ο Ουμπέρτο Εκο στο εξαιρετικό βιβλίο του Η ομορφιά της λίστας (Καστανιώτης, 2010). Ενας λόγος είναι η επιθυμία να τιθασεύσουμε το άπειρο, το άγνωστο, αυτό που δεν μπορούμε να ορίσουμε, καταλήγοντας σε απαριθμήσεις των ιδιοτήτων του, σε ταξινομήσεις, λίστες και καταλόγους για να το μορφοποιήσουμε. Την απεραντοσύνη του ελληνικού στρατού υπονοεί ο Ομηρος με τον κατάλογο των πλοίων των Αχαιών στη Β’ ραψωδία της Ιλιάδας. Στην απεραντοσύνη της ελληνικής βιβλιακής παραγωγής –που, σημειωτέον, διογκώθηκε το διάστημα 1997-2009 –κλείνουν το μάτι η έρευνα «Τα 100 καλύτερα βιβλία της νεοελληνικής λογοτεχνίας» που διεξήγαγε η ηλεκτρονική επιθεώρηση του βιβλίου bookpress.gr σε συνεργασία με το βιβλιοπωλείο «Πολιτεία» και ο τόμος Τα 700 ελληνικά βιβλία του 20ού αιώνα που ξεχώρισαν (εκδόσεις Ατων-Βιβλιοθήκη Ιδρύματος Αικατερίνης Λασκαρίδη, 2013).
Στην πρώτη 120 έλληνες λογοτέχνες κλήθηκαν να δηλώσουν για το διάστημα 1813-2013 τα 20 λογοτεχνικά βιβλία «που αξιολογεί ο καθένας ως τα καλύτερα, σύμφωνα με τις αναγνωστικές προτιμήσεις του, την κρίση του για την επιρροή που άσκησαν ή άλλα κριτήρια που καθορίζουν τις επιλογές του». Στον δεύτερο ο αρχιτέκτονας και ερευνητής της ιστορίας του ελληνικού βιβλίου Κ. Σπ. Στάικος επιλέγει τίτλους από τα γνωστικά αντικείμενα της αρχαιολογίας, της αρχιτεκτονικής, της εκδοτικής, της ιστορίας, της λαογραφίας, της τέχνης, της φιλοσοφίας και της φιλολογίας –επιλογές που έχουν και τη σφραγίδα ενός αυτοβιογραφικού απολογισμού –και ο συγγραφέας και κριτικός Κ. Γ. Παπαγεωργίου ξεχωρίζει τίτλους από τη λογοτεχνική παραγωγή του 20ού αιώνα.
Δεν χρειάζεται να ανατρέξουμε στους καταλόγους των αλεξανδρινών φιλολόγων για να επιχειρηματολογήσουμε για την αναγκαιότητα και την πρακτική της καταγραφής, ταξινόμησης και ιεράρχησης της βιβλιακής παραγωγής. Αρκεί να παρατηρήσουμε τις ποικίλων στοχεύσεων λίστες που διεκδικούν την προσοχή μας: λίστες ευπωλήτων που μετρούν την αναγνωστική ανταπόκριση, μακρές και βραχείες λίστες λογοτεχνικών διαγωνισμών, ετήσιοι απολογισμοί και λίστες με προτάσεις από την εποχική βιβλιοπαραγωγή. Λίστες απαρτίζουν οι τόμοι εκδοτικών σειρών (η παλαιότερη «Βασική Βιβλιοθήκη» του Αετού και οι λογοτεχνικές σειρές των εκδόσεων Γαλαξία της Ελένης Βλάχου, η «Νεοελληνική Λογοτεχνία» της Εστίας, η «Νέα Ελληνική Βιβλιοθήκη» του Ερμή, η «Πεζογραφική μας Παράδοση» της Νεφέλης), οι προσφορές των εφημερίδων, τα ρεπορτάζ με τις προτιμήσεις συγγραφέων για λογοτεχνικά είδη που αγαπούν.
Οι δύο λίστες του 2013 –με συζητήσιμα αποτελέσματα και πολλές μεθοδολογικές αδυναμίες –τροφοδοτούν τη συζήτηση για τη συγκρότηση νεοελληνικού λογοτεχνικού κανόνα αναδεικνύοντας δύο ενδιαφέρουσες παραμέτρους: ότι οι λογοτέχνες δεν διαβάζουν τους σύγχρονούς τους συγγραφείς και ότι η μεταπολεμική και μεταπολιτευτική λογοτεχνία διστακτικά εντάσσεται στον κανόνα αφήνοντας στους συγγραφείς της γενιάς του 1930 τη μερίδα του λέοντος.
Στην έρευνα της Bookpress συμμετείχαν παλαίμαχοι λογοτέχνες (Νάνος Βαλαωρίτης, Βασίλης Βασιλικός, Θανάσης Βαλτινός κ.ά.), νεότεροι (Αχιλλέας Κυριακίδης, Αρης Μαραγκόπουλος, Σώτη Τριανταφύλλου, Ευγενία Φακίνου), νέοι και νεόκοποι (από τον Αύγουστο Κορτώ ως τον Γιάννη Παλαβό). Οι επιλογές της τελικής λίστας είναι μάλλον συντηρητικές, προς την κατεύθυνση του λογοτεχνικού κανόνα που μπορεί να διαμορφώσει κάποιος αποδελτιώνοντας μια ιστορία της νεοελληνικής λογοτεχνίας. Ακόμη και βιβλία «τα οποία έχουν μεν αναγνωριστεί από την κριτική, στην εποχή τους διαβάστηκαν και συζητήθηκαν, δεν διαθέτουν όμως στις ημέρες μας ισχυρό αποτύπωμα στη συνείδηση σημαντικής μερίδας του αναγνωστικού κοινού», των οποίων η παρουσία στη λίστα εκπλήσσει τους υπευθύνους της έρευνας, όπως Το φύλλο – Το πηγάδι – Το αγγέλιασμα του Βασίλη Βασιλικού, Ο μπιντές του Μάριου Χάκκα, η Κερένια κούκλα του Κωνσταντίνου Χρηστομάνου, ο Νεκρόδειπνος του Τάκη Σινόπουλου ή το Πλατύ ποτάμι του Γιάννη Μπεράτη, αρκεί να ανατρέξει ο αναγνώστης στα 700 βιβλία που ξεχώρισαν για να διαπιστώσει ότι αποτελούν μάλλον κλασικές επιλογές.
Σκοπός της Bookpress ήταν να «καταδειχθούν προτιμήσεις, επιρροές, τάσεις, τροφοδοτώντας τη συζήτηση που αφορά το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της ελληνικής λογοτεχνίας». Ο ενδιαφέρων αυτός σκοπός δεν ικανοποιείται όμως από τον πίνακα των 100 τίτλων που συγκέντρωσαν τις περισσότερες προτιμήσεις γιατί δεν έχουμε ποσοτικά στοιχεία, επειδή τα αποτελέσματα δημοσιεύονται κατά αλφαβητική σειρά, σύμφωνα με το επώνυμο των συγγραφέων, και όχι με βάση τις προτιμήσεις που συγκέντρωσαν», αφού, όπως εξηγούν οι συντονιστές της έρευνας, στις προθέσεις τους δεν ήταν «να θέσουμε συγγραφείς και βιβλία σε «ανταγωνισμό»».
Ενα μεθοδολογικό πρόβλημα της έρευνας είναι οι επικαλύψεις τίτλων, που οφείλονται στη συμπερίληψη στις επιλογές και εκδόσεων των απάντων των συγγραφέων. Ο Παπαδιαμάντης υπάρχει στη λίστα με τη Φόνισσα αλλά και με την πεντάτομη έκδοση των Απάντων, ο Σεφέρης με τη Στροφή και το Μυθιστόρημα αλλά και με τα συγκεντρωτικά Ποιήματα. Το ίδιο ισχύει για τον Σολωμό, τον Καρυωτάκη και τον Ελύτη. Του Καβάφη βρίσκουμε δύο διαφορετικές εκδόσεις των ποιημάτων και του Βιζυηνού αυτοτελείς εκδόσεις δύο διηγημάτων του και μία συγκεντρωτική. Πόσοι τυχαίνει να έχουν την αυτοτελή έκδοση του «Μόνον της ζωής του ταξείδιον» που αναφέρεται στη λίστα της Bookpress και της «Πολιτείας» ώστε να χαρακτηρίσουν το διήγημα «βιβλίο» και να το εντάξουν στις επιλογές τους είναι ένα ερώτημα.
Καζαντζάκης, Σεφέρης και Ελύτης προηγούνται με τέσσερις τίτλους στη λίστα ο καθένας. Στην παρέα τους, με τέσσερις τίτλους, βρίσκουμε και τον Θανάση Βαλτινό, τον μόνο από τους 12 ζώντες συγγραφείς της λίστας –από ένα σύνολο 66 συγγραφέων –που έχει στον κατάλογο περισσότερα από ένα βιβλία του.
Bιβλίο του Τίτου Πατρίκιου δεν υπάρχει ούτε στη λίστα της Bookpress ούτε στα 700 βιβλία που ξεχώρισαν. Στην πρώτη βρίσκουμε τη Μάρω Δούκα με την Αρχαία σκουριά. Στη δεύτερη δεν γίνεται καν μνεία στη συγγραφέα στο επίμετρο όπου παρουσιάζονται συνοπτικά οι συγγραφείς των ετών 1970-2000. Το Αντιποίησις αρχής του Αλέξανδρου Κοτζιά και το Χαίρε ποτέ της Κικής Δημουλά επιλέγουν οι συγγραφείς της Bookpress ως καλύτερα, την Πολιορκία και το Λίγο του κόσμου επιλέγει αντίστοιχα ο Κ. Γ. Παπαγεωργίου, ο οποίος φαίνεται να ξεχωρίζει κατ’ αρχάς συγγραφείς, επιλέγοντας στη συνέχεια, συνηθέστερα, το πρώτο έργο τους ή το πρώτο που σηματοδοτεί μια στροφή στην ποιητική τους.
Η ταξινόμηση της ύλης δυσχεραίνει την πρόσβαση στα 700 βιβλία που ξεχώρισαν, όπου ο Εγγονόπουλος με τον Μπολιβάρ κατατάσσεται στην ενότητα «Τέχνη» και ο φιλόλογος Δ. Ν. Μαρωνίτης αναφέρεται στην ενότητα «Φιλόλογοι» με αφορμή τη μετάφραση της Οδύσσειας. Αντιστοίχως, χάρη στη μετάφραση της Ιστορίας του Θουκυδίδη, βρίσκουμε τον Ελευθέριο Βενιζέλο να συγκαταλέγεται μεταξύ των επιστημόνων της ενότητας «Ιστορικοί».
Τα 1.001 βιβλία που πρέπει να διαβάσεις προτού πεθάνεις
Προσωπική και άρα έντονα υποκειμενική η λίστα των 700 βιβλίων που ξεχώρισαν, μεθοδολογικά προβληματική η λίστα των bookpress-«Πολιτείας», με βελτιώσεις που διορθώνουν τις μεθοδολογικές αδυναμίες τους μπορούν να καταλήξουν σε ένα αποτέλεσμα στο οποίο θα βασιστεί μια νέα συζήτηση για τη συγκρότηση νεοελληνικού λογοτεχνικού κανόνα. Σε κάθε περίπτωση όμως, «η αυθαιρεσία αποτελεί νομοτελειακό χαρακτηριστικό κάθε τέτοιου εγχειρήματος», υποστηρίζει μιλώντας στο «Βήμα» ο Πίτερ Μπόξαλ, καθηγητής Αγγλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σάσεξ της Βρετανίας, ο οποίος επιμελήθηκε τον τόμο με τον τρομερό τίτλο «1.001 βιβλία που πρέπει να διαβάσεις προτού πεθάνεις». Στον τόμο συγγραφείς, φιλόλογοι και κριτικοί από όλον τον κόσμο προτείνουν τα καλύτερα μυθιστορήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας (μεταξύ αυτών και το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και ο Τελευταίος πειρασμός του Καζαντζάκη).
Προσωπική και άρα έντονα υποκειμενική η λίστα των 700 βιβλίων που ξεχώρισαν, μεθοδολογικά προβληματική η λίστα των bookpress-«Πολιτείας», με βελτιώσεις που διορθώνουν τις μεθοδολογικές αδυναμίες τους μπορούν να καταλήξουν σε ένα αποτέλεσμα στο οποίο θα βασιστεί μια νέα συζήτηση για τη συγκρότηση νεοελληνικού λογοτεχνικού κανόνα. Σε κάθε περίπτωση όμως, «η αυθαιρεσία αποτελεί νομοτελειακό χαρακτηριστικό κάθε τέτοιου εγχειρήματος», υποστηρίζει μιλώντας στο «Βήμα» ο Πίτερ Μπόξαλ, καθηγητής Αγγλικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Σάσεξ της Βρετανίας, ο οποίος επιμελήθηκε τον τόμο με τον τρομερό τίτλο «1.001 βιβλία που πρέπει να διαβάσεις προτού πεθάνεις». Στον τόμο συγγραφείς, φιλόλογοι και κριτικοί από όλον τον κόσμο προτείνουν τα καλύτερα μυθιστορήματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας (μεταξύ αυτών και το Βίος και πολιτεία του Αλέξη Ζορμπά και ο Τελευταίος πειρασμός του Καζαντζάκη).
«Με αυτόν τον μυθικό αριθμό στον τίτλο, που παραπέμπει στις «Χίλιες και μία νύχτες», δεν ήθελα να δώσω έναν εξαντλητικό κανόνα για το σύγχρονο μυθιστόρημα αλλά να κάνω τους ανθρώπους έξαλλους για τα βιβλία που δεν πρόκειται να προλάβουν να διαβάσουν στη ζωή τους, να καταδείξω το παράλογο του κανόνα και να προκαλέσω συζήτηση για το τι διαβάζουμε και τι δεν διαβάζουμε» μας είπε. Το «1001 Books You Must Read Before You Die» πρωτοεκδόθηκε το 2006. Eκτοτε έχει κάνει αρκετές επανεκδόσεις και αναθεωρείται διαρκώς. «Δεν θα υπάρξει ποτέ γενική συναίνεση για το τι πρέπει να ενταχθεί στον κανόνα» ισχυρίζεται ο Πίτερ Μπόξαλ. Τότε γιατί αυτή η μανία με τις λίστες βιβλίων, η οποία είναι ιδιαίτερα δημοφιλής στη Βρετανία; «Πίσω της κρύβεται», λέει ο βρετανός καθηγητής, «η αίσθηση ότι καθώς διαβάζουμε τα ίδια βιβλία με άλλους μετέχουμε σε μια κοινότητα που μοιράζεται ένα είδος συλλογικής αναγνωστικής εμπειρίας. Η ιδιωτική, μοναχική πράξη της ανάγνωσης αποκτά δημόσιο χαρακτήρα. Είναι μια ιδέα ακαταμάχητη και μια ανάγκη που σήμερα βλέπουμε να ικανοποιείται στα book forums στο Διαδίκτυο, όπου οι χρήστες μοιράζονται απόψεις για τον Τσέχοφ και συστήνουν ο ένας στον άλλον τίτλους προς ανάγνωση».
ΕΝΤΥΠΗ ΕΚΔΟΣΗ
