Ανατομία του ΠαΣοΚ

Παρασκευάς Αυγερινός
Η αλλαγή τελείωσε νωρίς.
Τρεις ιστορίες από την πολιτική μου ζωή
Εστία, Αθήνα, 2013,
σελ. 196, τιμή 14 ευρώ

Η μαρτυρία του Παρασκευά Αυγερινού διαφέρει από εκείνες άλλων πολιτικών, που δημοσιεύουν συμπιλήματα ομιλιών τους ή εξωραϊσμένες αυτοβιογραφίες ή παραγγέλλουν σε τρίτους δήθεν αντικειμενικές βιογραφίες τους. Επιπλέον ο Αυγερινός, ο οποίος υπήρξε ανώτερο κομματικό στέλεχος, υπουργός και ευρωβουλευτής του ΠαΣοΚ, προσφέρει πολύτιμες ιστορικές λεπτομέρειες και έχει αναλυτικές φιλοδοξίες. Είναι άλλωστε γνωστό ότι ο συγγραφέας είχε και τις δύο ιδιότητες, δηλαδή του πρωταγωνιστή στις εκλογικές μάχες και του ακριβολόγου αναλυτή των εκλογικών αποτελεσμάτων. Το βιβλίο του δεν προσέχθηκε αρκετά, γιατί πρώιμοι σχολιαστές του ανέδειξαν μόνο τις λίγες παραγράφους που είναι αφιερωμένες στις διακυμάνσεις της ψυχικής υγείας του Ανδρέα Παπανδρέου.

Πίσω ολοταχώς

Το βιβλίο περιλαμβάνει τρία μέρη, τρεις ιστορίες, κρίσιμες για την κατανόηση των εξελίξεων στο ΠαΣοΚ, στη χώρα και στην Ευρώπη, τις οποίες ο συγγραφέας έχει πάρει από τις εκατοντάδες σελίδες του ημερολογίου του. Η πρώτη αφορά στις εσωτερικές εξελίξεις στο ΠαΣοΚ κατά την περίοδο 1974-1981, η δεύτερη στη θέσπιση του Εθνικού Συστήματος Υγείας (ΕΣΥ), όταν ο συγγραφέας ήταν υπουργός Υγείας, ενώ η τρίτη αναφέρεται στη γιουγκοσλαβική κρίση του 1991-1993, όταν ο ίδιος ήταν πρόεδρος της Κοινοβουλευτικής Αντιπροσωπείας του Ευρωπαϊκού Κοινοβουλίου για τις σχέσεις με τη Γιουγκοσλαβία. Η μεγαλύτερη πρωτοτυπία της μαρτυρίας του Αυγερινού έγκειται στην πρόσκληση που απηύθυνε σε τρεις ειδικούς, που συνδυάζουν επιστημονική εμπειρία και πολιτική ματιά, να σχολιάσουν τη δική του προσέγγιση στα τρία αυτά θέματα. Ο Νίκος Αλιβιζάτος γράφει για την άνοδο και τις επιδόσεις του ΠαΣοΚ στην εξουσία, ο Τάσος Γιαννίτσης για την ίδρυση και μετέπειτα παραμόρφωση του ΕΣΥ και ο Σωτήρης Βαλντέν για τους χειρισμούς της Ευρώπης και της Ελλάδας κατά την περίοδο διάλυσης της Γιουγκοσλαβίας.

Σε ό,τι αφορά την πορεία του ΠαΣοΚ από την ανυπαρξία στην εξουσία, μέσα σε επτά χρόνια, ο Αυγερινός είναι αυστηρός με τους προγραμματικούς συμβιβασμούς που η ηγεσία του κόμματος έκανε ιδίως μετά το 1977, όταν αναδείχθηκε σε αξιωματική αντιπολίτευση. Στέκεται ιδιαίτερα στην ενδυνάμωση του ρόλου των παλιών κεντρώων βουλευτών μέσα στο ΠαΣοΚ, όσο πλησίαζαν οι εκλογές του 1981 και επ’ αυτού σημειώνει ότι «ήταν ξεκάθαρο ότι πορευόμαστε ολοταχώς προς το 1965». Διαβάζοντας κανείς τον Αυγερινό, επιβεβαιώνει τη διάχυτη εντύπωση ότι το ΠαΣοΚ είχε εγκαταλείψει την Αλλαγή νωρίς, προτού αναρριχηθεί στην εξουσία.

Ωστόσο, όπως γράφει ο Νίκος Αλιβιζάτος, «η ρήξη του νέου με το παλιό, σε ένα κοινοβουλευτικό καθεστώς, δεν μπορεί να είναι απόλυτη» και το ερώτημα είναι «σε ποιο βαθμό οι παλαιοί δεσμοί και τα παλαιά δίκτυα επιβιώνουν όταν επικρατήσει το καινούργιο». Αυτή είναι μια πολύ επίκαιρη υπενθύμιση σήμερα. Ηδη στο κομματικό σύστημα το παλιό έχει μεταμφιεσθεί και ενσωματωθεί στο καινούργιο, εν αναμονή της επανόδου του στην εξουσία, προσδοκώντας, όπως γράφει ο Ντι Λαμπεντούζα στον «Γατόπαρδο», ότι όλα πρέπει να αλλάξουν προκειμένου να παραμείνουν ίδια.

Ως προς τη μεταρρύθμιση στην Υγεία, τη μεγαλύτερη δική του συμβολή στην Αλλαγή, ο Αυγερινός έρχεται να επιβεβαιώσει την παράδοξη εμπειρία άλλων μεταρρυθμιστών της δεκαετίας του ’80. Για να το θέσουμε με μια μεταφορά, σημαντικές μεταρρυθμίσεις θεσπίστηκαν με πρωτοβουλία υπουργών του ΠαΣοΚ, εφόσον δεν είχαν εντοπιστεί νωρίτερα από το ραντάρ του Πρωθυπουργικού Γραφείου ή άλλων υπουργών της ίδιας κυβέρνησης. Εχει κανείς την αίσθηση από τα γραφόμενα του Αυγερινού και άλλων ότι ένα τέτοιο ραντάρ, που λειτουργούσε με διαλείμματα, εντόπιζε μεταρρυθμίσεις που θα επέφεραν αντιδράσεις εκ μέρους ισχυρών επαγγελματικών ομάδων και διευκόλυνε τη ματαίωσή τους. Ως προς το ΕΣΥ, οι «εκ των έσω» αντιδράσεις ήταν πολλές και υπερβολικές. Ο ίδιος ο Παπανδρέου αμφιταλαντεύτηκε πολύ και τελικά έριξε το βάρος του υπέρ της ίδρυσής του. Σχολιάζοντας το πώς, μετά την ίδρυσή του, το ΕΣΥ λοξοδρόμησε υπηρετώντας «ευρύτερα ιδιωτικά συμφέροντα» και ενθυμούμενος τις πάμπολλες και υπερβολικές «εκ των έσω» αντιδράσεις κατά της μεταρρύθμισης του Ασφαλιστικού, ο Τάσος Γιαννίτσης γράφει εύστοχα για την «υπεράσπιση της μη-αλλαγής στο όνομα της κοινωνικής αλληλεγγύης και της προστασίας των «κεκτημένων»».

Κατά τη γιουγκοσλαβική κρίση, ο Αυγερινός, ο οποίος προσπάθησε μέχρι τελευταία στιγμή να συμβάλει στην αποτροπή του πολέμου της Βοσνίας, είχε να αντιμετωπίσει δύο ανυπέρβλητα εμπόδια. Πρώτο εμπόδιο ήταν το διάχυτο μεταξύ των ξένων στερεότυπο ότι όλοι οι Ελληνες υπηρετούσαν φιλοσερβικά συμφέροντα, πράγμα που μάλλον περιόριζε τις δυνατότητες των παρεμβάσεών του υπέρ της ειρήνης στη Βοσνία. Δεύτερο και κατά τη γνώμη μου σημαντικότερο εμπόδιο ήταν η συνειδητοποίηση, που απορρέει από τις σχετικές σελίδες του βιβλίου, ότι από ένα σημείο και μετά, σε τέτοιες καταστάσεις, λίγα πράγματα μπορεί να κάνει κανείς. Ο εμφύλιος γίνεται αναπόφευκτος όταν οι αντίπαλοι υπερβούν ένα κατώφλι έντασης, ακολουθώντας ένα ανοδικό σπιράλ σύγκρουσης χωρίς επιστροφή. Σε μια ευρύτερη προοπτική, η παρέμβαση του Αυγερινού δεν ήταν μάταιη, γιατί καταγράφηκε και αυτή σε ένα εγχείρημα το οποίο ο Σωτήρης Βαλντέν ονομάζει «αντιστροφή της νέας ανόδου των εθνικισμών». Η τρέχουσα οικονομική κρίση αποτελεί εύφορο έδαφος για τους εθνικισμούς και το ερώτημα αν θα επικρατήσουν οι εθνικισμοί ή το όραμα μιας ενωμένης και αλληλέγγυας Ευρώπης θα τεθεί ξανά, ορμητικά, εν όψει των ευρωεκλογών του 2014.